Sardeis’in Üzerindeki Kanatlar

Bu hava videoları DJI Phantom 3 Professional quadcopter (dört pervaneli robot helikopter) ile çekilmiştir. Bu uçuşlar kompleksle ve dramatik topografya ve üzerindeki anıtlarla ilgili yeni bakış açıları sağlarken, alanın anlaşılması için de faydalı bir giriş oluşturur. Videoları görmek için küçük resme tıklayınız. Haritalarda gösterilen yollar yaklaşık değerlerdir.

Artemis Tapınağı (şek. 1, 2), yakınından başlayan bu uçuş havalanmakta ve daha sonra panaromik görüntü için şehrin etrafında dönmektedir. Akropolis’in sarp yamaçları Polybius’un antik çağda defalarca kuşatılmış ancak hiçbir zaman cebren zaptedilememiş Sardeis’e neden “dünyadaki en sağlam nokta” dediğini kanıtlar. Yamaca tünemiş gibi duran “Uçan Kuleler”, hisarın Bizans tahkimatının bir parçasıdır.

Yükseldikçe şehri bölen İzmir-Ankara eski karayolu ve onun ötesinde restore edilmiş, atnalı şeklindeki, şehrin batı ucunda yer alan Hamam-Gymnasium Kompleksinin Mermer Avlusu görülmektedir. Yakınlarda Lidya Kapısı yer almaktadır (aşağıda daha ayrıntılı olarak) ve karayoluna yakın tarafta ise devasa Lidya savunma duvarı (MMS sektörü, çoğunluğu beyaz çatı altında) yer almaktadır. Hamam Gymnasium kompleksinden sağ üst kısma doğru uzanan kısım bir dizi tepedir. Hamam-Gymnasium Kompleksi’nden uzanarak bir dizi höyüğe ulaşılır. Bunlar Roma şehir duvarının içerisinde kalan antik kentin kuzey kısmını belirlemektedir. Bu tepelerin dolgusu, jeofizik yüzey araştırmalarında saptanmış olan ve “Tepe 2”de, 2 yerde kazılmış olan Lidya savunma duvarının devamıdır. Buradaki genişliği en az 20 metredir, bu da MMS sektöründe korunagelmiş genişlikle aynıdır (ya da daha fazladır) ve de 10 metre yüksekliğe kadar korunagelmiştir ki savunma duvarının orijinal yüksekliği muazzam ölçülerde olmalıdır. Buradaki genişliği en az 20 metredir, bu da MMS sektöründe korunagelmiş genişlikten daha fazladır ve de 10 metre yüksekliğe kadar korunagelmiştir ki surun orijinal yüksekliği önemli ölçüde fazla olmalıdır. Taş duvarın bir kısmında belki de başka bir şehir kapısının bir parçası olabilecek bir alan kazılmıştır. Tepelerin ötesinde Hermus Nehri’nin ovası, Sart Mahmut kasabası ve en uzakta, sağda Salihli yer alır.

Bir dizi uzun parmak ya da mahmuz Akropolis’ten aşağı şehre doğru uzanır. Bunlardan bazıları Lidya döneminde Akropolis ve aşağı şehrin sınırlarının orta noktasında yer alan saray kompleksini oluşturmak için teraslandırılmışlardır.

Sağa doğru yönelince Tmolus (Bozdağ) dağları, Artemis Tapınağı’na ve Sardeis’teki başka yapılara mermer sağlamış olan mermer ocaklarına sahip Mağara Deresi’nin derin yarığı, altın ile meşhur Paktolos Nehri’nin geniş vadisi, güneybatıya doğru yöneldikçe Nekropolis Tepesi, Sart Mustafa ve Sart Mahmut köyleri, Göl Marmara ve kuzey Lidya’nın dağları görülür. Yavaşça alçalırken gün batımında Akropolis manzarası ile karşılamaktayız.

Bu uçuş şehrin kuzeyinden başlar ve Roma şehir duvarını ve Lidya savunma duvarını kaplayan tepeleri takip eder (şek. 3, 4). Batıya doğru uçarak, tepeleri geçerek Roma Hamam-Gymnasium Kompleksi’nin ve Mermer Avlu’nun palaestrasına (açık avlu) doğru devam eder. 1960’larda yeniden inşa edilmiş olan bu yapı, alanın en çok tanınan yapılarınından biridir. Arka planda beyaz çatısıyla MMS ile Sinagog üzerinden kayarak geçtikten sonra, uçuş şimdi üzüm bağları ve buğday tarlaları ile işgal edilmiş olan, şehir duvarları içerisinde yer alan aşağı şehre döner. En sonunda şehir duvarlarına dönmek için kuzeye sapmadan önce, belkide bir bazilika olan C Yapısı’na ulaşır.

Bu uçuş eski İzmir-Ankara karayolundan başlayarak, bizleri antik tiyatro ve stadyuma götürür (şek. 5, 6). Tiyatronun bazı kesimleri 2006 ve 2010 yılları arasında kazılmıştır, ancak yapının orijinal oturma sıralarının neredeyse tümü muhtemelen antik dönemlerde soyulmuştur. Tiyatronun cavea (oturma sıraları) bölgesindeki dikdörtgen çatı, yine 2006 ve 2010 yılları arasında kazılmış olan Lidya evini; orkestra (merkez) bölgesinde yer alan çatılar ise tiyatronun stadyumla birleştiği alanda kazılmış olan açmaları korurlar. Çoğunluğu kazılmamış olan stadyum, tiyatro ile aynı hizzadadır ve kuzeyde yer alan beton tonozu ile farkedilmektedir. Uçuş daha sonra bizi tiyatro ve stadyumun üzerinde yer alan, Alan 49 olarak tanımlanan 1981-1982 ve 2009-2015 yılları kazılarının sahası olan tepe kollarına ulaştırır. Bu tepe, İ.Ö 7.yy ya da daha erken dönemde devasa taşlardan oluşan bir duvarla teraslandırılmıştır; uçuş bu duvarı havadan hiç görmediğimiz şekilde ortaya çıkarmaktadır. Bu teras üzerindeki yapılar Lidya döneminden Geç Roma dönemine kadar uzanmaktadır; Lidya döneminde Lidya krallarının saray kompleksine ait olduğuna inanılmaktadır. Batıda kambur ay batarken, Akropolis'in dik uçurumları, terasın arkasından dramatik şekilde yükselir. Daha sonra uçuş 2005 ve 2013-2015 kazılarının sahası olan Alan 55’e doğru alçalır. Mermer duvarlar Erken Roma İmparatorluk kutsal alanından devşirme malzemeler ile inşa edilmişlerdir ve tapınaktan mimari öğelerle birlikte düzinelerce yazıt ve diğer kalıntıları barındırır. Çatı geç Roma evinin boyalı duvarlarını korumaktadır. Uçuş anlaşılması güç olan A Yapısı’na doğru yönelir ve buradan Akropolis’e yöneldikten sonra, Alan 49’a, stadyum ve tiyatroya doğru kayar, daha sonra aşağı şehrin tamamını, D Yapısı’nı (videonun sonuna doğru sağ alt köşede zeytinlik içerisinde yükselen 4 payanda), C Yapısı’nı (sağ kısımda) ve Hamam-Gymnasium Kompleksini göstermek için döner. En sonda, uzakta sağ tarafta Bin Tepe (ayrıca bakınız Baughan, “Gömü Gelenekleri”) tümülüsleri ve bunların arkasında Marmara (Gygean) Gölü görülmektedir.

Akropol’ün eteklerinden kalkan bu uçuş, Lidya sarayının (şek. 7, 8) mevki olduğu düşünülen Alan 49’un ve ByzFort’un ikiz çıkıntılarının manzarası ile başlar. Bunların gerisinde Bin Tepe (Türkiye’deki en büyük tümülüs olan Alyattes’in tümülüsü karenin ortasında) ve Gygean Gölü yer almaktadır. Akropol’ün yamaçlarının etrafında dolaştıktan sonra, bir zamanlar Akropolis ve ByzFort ile Alan 49 arasından akan kuru dere yatağını (Wadi B) birbirine bağlayan tünelin açıkta kalan kısımlarını görmekteyiz. Yukarıya doğru yükseldikçe, hisarın Bizans savunma sistemine ait olan “Uçan Kuleler” ve bunların gerisinde ufukta Nekropol Tepesi ve modern Sart Mustafa görülmektedir. Baş döndürücü bir tırmanıştan önce, ByzFort’a ve Alan 49’a yönelmekteyiz. Final görüntüde “Uçan Kuleler”den Akropolis’in güney duvarları ve kışla yapıları ile Akropol’ün tamamı ortaya konur. En sonda karenin ortasına yakın, zirvede dalgalanan Türk bayrağının sağ alt kısmında, Lidya Akropolü’nün kuzey duvarları ve muhtemelen saray ile ilgili başka bir devasa kompleks görünür.

Bu uçuş Hamam-Gymnasium Kompleksi’nin ve Bizans Dükkanları’nin (şek. 9, 10) önünden geçen geç Roma sütunlu avlusu üzerindeki kazılmamış alanla başlar. Mevcut kazı alanına doğru yöneldiğimizde, henüz 2014 yılında ortaya çıkarılmış olan yıkık mermer bloklar: 33 metre genişliğinde ve belki de orijinalinde 24 metre yüksekliğinde, devasa boyuttaki 3 gözlü anıtsal tak görülür. 13 metrelik orta açıklığı ile Roma dünyasındaki en büyük desteksiz kemerler arasındadır, belki de en büyüktür. Artemis Tapınağı’nın Roma dönemindeki dönüşümüyle bağlantılı olan çeşitli devşirme malzemeler ile birkaç adet yivli sütun tamburu içerir. Günümüze korunagelen kalıntılar destekleyici payandalar (Hamam-Gymnasium kompleksine yakın olan, soldaki 1960’lı ve 1970’li yıllarda kazılarak, kendi kalıntılarından temizlenmiştir; diğeri, modern yola yakın olanı ise çoğunlukla mermer blokların altında gömülü kalmıştır) ve üst yapının az bir kısmıdır. Geri kalan kısımları kireç ocaklarının kurbanı olmuştur. Kemer M.S 7. yüzyılda çökmüş olmalıdır; ve Sardeis’in ana yolunun bu çökmeden sonra temizlenmemiş olması ve de bu molozlarla tıkanmış olması kayda değerdir, bu dönemden sonra aşağı şehrin yapılarının büyük bir kısmı terkedilmiş gibi durmaktadır, bu da Sardeis şehrinin sonunu gösterir.

Kamera yükseldikçe MMS/N sektörünün içiçe geçmiş kompleks kalıntılarının üzerinden geçer. Bunlar arasında savunma duvarındaki Lidya kapısı (günümüzde çatı ile korunmaktadır, çatının panelleri kaldırılmış olup çelik iskelesi durmaktadır), Roma yolunun kalıntıları ile Lidya kapısının kalıntıları üzerinden geçen sütunlu kaldırım yer almaktadır. Bu görüntüde, Ege kıyılarından İç Anadolu’ya uzanan 3000 yıllık ana hattın üç aşamasını görmekteyiz, modern karayolu, anıtsal takı geçerek şehre giren Roma mermer döşemeli cadde ve bunun altında Lidya savunma duvarındaki ana kapılardan birinden geçen Lidya yolu.

Güneye dönüldüğünde, kalıcı ve geçici çatıların MMS ve MMS/S sektörlerindeki Lidya savunma duvarını ve Roma evlerini koruduklarını görürüz. Kuzeye doğru dönüldüğü zaman Hamam-Gymnasium Kompleksine ulaşırız ve arka planda Sinagog yer alır. Biraz daha dönüldüğü zaman ise, şehrin kuzeyinde tepeleri görürüz. Kemerin düşmüş bloklarını inceleyen arkeolog Jude Russo’ya, mimar Brianna Bricker’a ve başkan yardımcısı Bahadır Yıldırım’a döneriz.

Artemis Tapınağı (ayrıca burada) etrafındaki turlardan biri olan bu uçuş batı kısımdan Roma batı cephesindeki ayakta duran sütunların ve sundurmanın oradan kalkar (şek. 11, 12). Sol tarafta geç Antik döneme tarihlenen, temenosun Hristiyan döneminine ait M Kilisesi yer alır. Kuzeye doğru yönelince, yeni temizlenmiş üç adet sütun ve Hellenistik sella duvarları ile sütun temelleri, siyanobakteri ve liken ile kararmış olan temizlenmemiş yüzeyler arasından dikkat çeker. Uçuş ayakta duran iki sütun etrafında dönerek çağdaş Roma sütun başlıkları arasındaki mevcut stil farklarını gösterir - şimdi çarpık duran başlığı süsleyen yaprak motifleri düz duran daha sade başlıkla karşılaştırır. Uçuş tapınağının doğu ve batı sellalarının ve Artemis Sunağının üzerinden geçer.

Artemis Tapınağı’nın karşısında yer alan, yüzeyi çukurlarla kaplı olan tepe Butler’ın Büyük Nekropol’üdür ve çukurlar Butler tarafından kazılmış olan oda mezarlardır (şek. 13, 14). Bu uçuş, Nekropol’ün içlerine doğru uzanır ve kuzeye dönerek (ne yazık ki gölgede kalan) uçurumun yumuşak konglomera yüzeyini ve oda mezarların iki ya da daha fazla seviyesini gösterir. Arka planda Bin Tepe ve Göl Marmara görünmektedir. Akropol, Tmolus (Bozdağ) dağları ve Pactolus Çayı’nın vadisi panoramalarından sonra gün doğumunda hala uyuyan Artemis Tapınağı’na döneriz.

Sardeis'in merkezindeki iki tepe, Alan 49 (solda) ve ByzFort (sağda), kent tarihinin büyük bir kısmı için elit idare alanlarıdır. İşgal Erken Bronz Çağı'na kadar uzanır ve Lidya döneminde MÖ 9. ve 6. yüzyıllar arasında, bölgenin Lidya krallarının saray mahallesi olduğuna inanıyoruz. Üstteki binalar çok yıkılmış olsa da, devasa teras duvarları eski tarihlerinin çoğunda tepeleri kapladı.

İki tepenin kuşbakışı bir bakışından arkeolog Güzin Eren'in MÖ 8., 7. ve 6. yüzyıllara tarihlenen bir dizi Lidya teras duvarını kazdığı Alan 49'un kuzey yamaçlarına iniyoruz (şek. 15, 16). Teras içindeki derin bir açmada, M.Ö. 9. yüzyıldan kalma kerpiç bir binaya bakıyoruz. Daha sonra arkeologlar Will Bruce ve Julia Judge'un yaklaşık 3.000 yıllık Sardis tarihinin kazılarını denetlediği merkezi bir açmada uçuyoruz. Ön planda arkeologlar muhtemelen Lidya Kroisos sarayına ait kısa bir kireçtaşı duvar örgüsünü inceliyorlar. Bu binanın çoğu tamamen Fars, Helenistik ve Roma dönemlerinde soyuldu, bir zamanlar Batı Anadolu'nun başkenti olan neredeyse hiçbir şeyi bırakmadı. Arkalarında ve Lidya kalker duvarını dik açılarla kesmek, çoğunlukla yeniden kullanılan Lidya kalker bloklarından yapılmış bir Helenistik teras veya platform duvarıdır. Bu Helenistik platformda, işçiler derin sondaları Geç Bronz Çağı ve Erken Bronz Çağı seviyelerine çıkarır ve dünyayı 14 m derinliğe kadar çekmek için vinçler kullanır. Bu kazılar hakkında daha fazla bilgi için 2017’nin ön raporuna bakınız. 2009'dan bu yana çalışmalar yürütülmüştür, ancak bu sonuçlar çoğunlukla "Sardeis Şehri" yayını gibi son özetlerle daha birleştirilmemiştir. Ayrıca bkz. "Sardeis’teki Son Saha Çalışması".

İlkbaharın sonlarında koyunlar Alan 49’un yamaçlarında otlarken, arkeolog Güzin Eren, Lidya sarayının Lidya teras duvarları içinde kazı yaparken, inanıyoruz ki, (şek. 17, 18). Derin sondajının dibinde muhtemelen M.Ö. 9. yüzyıla tarihlenen kerpiç bir binanın bir duvarı vardır; şu anda kazmakta olduğu dolgu Pers döneminde, belki de 7. ve 6. yüzyılların önceki binalarının kapsamlı soyulması sırasında atıldı.

Ardından, imparatorluk tarikatının erken Roma kutsal alanı alanının alt terasına, Alan 55’e uçuyoruz. Bununla birlikte, bu kutsal alan, geç antik dönemde sistematik olarak sökülmüştür ve kalıntıları, devasa teras duvarına ve açmanın sağ tarafında görülen tahkimatın içine devşirme olarak inşa edilmiştir. En sağda, Roma surlarının sonundaki bir kapıdan, üst şehre doğru bir yol geçiyor. Tepenin üstünde boyalı duvarlara sahip geç Roma evleri (burada koruma için kaplıdır). Mimarlar araştırırken ekip açmanın küçük bir genişlemesini kazıyor. Bu kazılar hakkında daha fazla bilgi için 2017’nin önraporlara bakınız; Alan 55 ile ilgili daha önceki raporlar arasında 2013, 2014, 2015, ve 2016 bakınız.

Sabahın erken saatlerinde, iş başlamadan önce, Tmolus dağları ile Sardeis Akropolü'nün nefes kesen bir manzarasını görüyoruz, daha sonra kazıların başlamasını bekleyen Alan 49'un kazı siperlerine iniyoruz (şek. 19, 20). 2016 yılı kazıları hakkında bir rapor için ön raporlara bakın.

2014 yılında biyofilmi Artemis Tapınağı’ndan çıkarmak için J.M. Kaplan Fund destek ile beş yıllık bir projeye başladık. Bu projenin dördüncü yılında, yerel iş kadınları ekibi, doğu cephesinin sütunlarına odaklanıyor ve sütunların etrafında iskele kurarken, üçüncü bir ekip güney duvarında gölgeler altında çalışıyor (şek. 21, 22). Temizlenmemiş sütunlar ile temizlenmiş sütunlar arasındaki kontrast dikkat çekicidir; dört yıllık deneyimden sonra, yaklaşık bir düzine kadından oluşan ekip deneyimli ve bu en güzel Sardis anıtını orijinal renklerine geri döndürmekten gurur duyuyor. 2014 yılında bu koruma programının başlangıcındaki tapınağın durumunu karşılaştırın (yukarıda, şek. 11).

2014 yılında biyofilmi Artemis tapınağı’ndan çıkarmak için J.M. Kaplan Fund destek ile beş yıllık bir projeye başladık. Burada, siyah büyümeyi kaldırmak için hafif bir biyosit kullanarak yeni tekniğin geliştiricisi olan konservatör Michael Morris, yerin neredeyse 18 m yukarısında, tapınağın ayakta duran bir sütun başlığınde yerel iş kadın ekip ile çalışıyor (şek. 23, 24).

In 2021 the a new roof was constructed over the Synagogue to prevent further deterioration of the mosaics and other elements of the building. During construction, the mosaics were cleaned using the same techniques used in the temple of Artemis (fig. 45). The video shows the building in great clarity. In the following years we began a program to restore some missing areas of mosaic.

In 2021 the a new roof was constructed over the Synagogue to prevent further deterioration of the mosaics and other elements of the building. During construction, the mosaics were cleaned using the same techniques used in the temple of Artemis (fig. 45). The video shows the building in great clarity. In the following years we began a program to restore some missing areas of mosaic.