Bizans Dükkânları

Geç Roma Dönemi Sardeis’in caddeleri, konutsal, ticari ve endüstriyel amaçlar taşıyan çeşitli yapılarla çevriliydi (şek. 1,2, 3). Roma Caddesi’nin kuzey revağının arkasında yer alan küçük odalar dizisi, MS 5. ve 6. yy’larda hareketli ticaret bölgesinin bir parçasını oluşturmaktaydı. Hamam-Gymnasium kompleksinin güney tarafında yer alan, ana caddeye cepheli, öne çıkan ve neredeyse modüler konumlarıyla, bu yapıların yerel yetkililer tarafından geliştirilmiş olup, yerel ekonomiyi desteklemek, sivil maliyetleri düşürmek amacıyla, şahıslara kiralanmış olabileceği fikrini akıllara getirmektedir. Münferit dükkanlar, sahiplerinin değişen ihtiyaçlarını karşılamak üzere kolayca birleştirilir ya da birbirinden ayrılırlardı. Çoğu dükkan geç MS 500’lere kadar kullanımdaydı, ancak bunlar MS 7. yy’da bölgede çıkan yangından sonra terk edilmişlerdir.

Sardeis’in bu alanının belirsiz uzun tarihi, E14-16 numaralı Dükkanların yaklaşık olarak üç metre altında ortaya çıkarılmış olan “Hellenistik Merdivenler” ile karşımıza çıkar (şek. 4). Bu merdivenler, Geç Hellenistik ya da Erken Roma dönemlerinde, bölge henüz daha sistemli olarak gelişmeden önceki bir dönemdeki bir mausoleuma (anıt mezar) ait olabilirler.

Şehir MS 17 tarihinde büyük bir depremle tahribata uğramıştır, ve bunu takip eden 2 asır boyunca, o dönemde bile antik olan yolun kenarında inşa edilen Hamam-Gymnasium Kompleksi gelişen trafiği ve ticari ilgiyi bu bölgeye çekmiştir. Bölge, Geç Roma döneminde sur duvarıyla çevriliydi (şek. 1).

Kuzey revağın sütunları MS erken 5. yy’da, farklı tarzlarda ve boyutlarda pedestal ve sütun kaideleri ile sütunların ve sütun başlıklarının serbestçe kullanılmasıyla, revak çatısının belli bir yükseklikte olması sağlanarak yeniden yapılmıştır (şek. 5). Roma Caddesinin büyük mermerlerle kaplı olmasına karşın, revağın altındaki taban yüzeyi genel olarak çeşitli dekoratif desenlerle bezenmiş renkli mozaiklerle kaplıydı (şek. 6). Mozaikler dörtgen panellerden oluşan sıralar halinde dizilmiştir. Her panelin merkezi ve çerçevesi farklı süslemeler ile bezenmiştir. Dükkân sahipleri veya bölge sakinleri, mekânları önünde yer alan mozaiklerin bakımını üstlenmiş olabilirlerdi. Mozaikler koruma amaçlı olarak toprak ile örtülmüştür.

Geç Antik dönemde bu alanın yeniden yapılandırılması, Hamam-Gymnasium Kompleksi’nin güneybatı tarafına umumi tuvaletlerin (latrin) inşa edilmesini içerir (şek. 7). Umumi tuvaletlerin küçük olması ve kuzey ve doğu yönlerindeki kapılar, bu alanın hem Hamam ziyaretçileri hem de mermer yolu kullanan halk tarafından kullanılmış olacağı fikrini akıllara getirmektedir. İki adet birbirine benzer şekilde düzenlenmiş uzun dikdörtgen biçimli odalar, erkekler ve kadınlar için ayrı ayrı hizmet vermek için yapıldıklarını düşündürür ve bunlar belki de iki düzine ziyaretçiyi aynı zamanda ağırlayabilecek kapasiteydiler. Daha büyükçe olan latrin sıralarının önünde mermer zeminine gömülü, yükseltilmiş kenarları olan bir kanal ile sürekli su akışı sağlanırdı. Oturma sıraların altında yer alan derin bir lağım sistemiyle, Hamam’dan getirilen düzenli olarak su akışı muhtemelen kuzeye doğru tahliye edilirdi. Burada bulunan iki küçük heykel; Dionysos ve drapeli bir kadın figürü orijinal mimariye ait olabilirler.

Son halleriyle dikdörtgen şekilli 34 adet küçük Bizans dükkânı, bir düzine işlevsel faaliyet gösteren birim oluşturmaktaydı (şek. 8, 9). Çoğu çok odalı olan bu dükkânlara girişler birden çok kapıdan sağlanırdı ve yer döşemeleri mermerden veya karodan oluşmaktaydı. Taş basamaklar ya da ahşap merdivenler, depo ve yaşam alanı olarak kullanılan ve hareketli revak ile gürültülü caddeye yukarıdan bakan üst kata ulaşımı sağlardı. Odaların düzenleri ve kullanımları, mesken tutuldukları 200 yıllık süre içerisinde sıklıkla değişmiştir. Kazılarda ortaya çıkarılan eserler ve eşyalar, bireysel olarak dükkânların değişken kimlikleri ile ilgili bilgi vermektedirler: birkaç küçük ünite taverna ya da lokanta olarak hizmet verirken, bazıları boya hazırlama, kullanma ya da satma konusuna, diğerleri ise cam eşyaların ve hırdavatların satımına ya da geri dönüşümüne odaklanmışlardı. Bu alandaki bankların, umumi tuvalet sıralarının ve su haznelerinin mevcudiyeti, sivil halk ile yerel dükkân sahiplerinin, bu alanları müşterek kullanımını göstermekteydi. Eserlerin üzerlerine yahut duvarlara kazınmış olan şahsi isimler ve dini semboller bu alandaki kültür zenginliğini göstermektedirler.

E6-8 no’lu dükkan boyalarla uğraşan çok odalı önemli bir dükkan grubunu oluşturur (şek. 10, 11). E6 ve E7 no’lu dükkanlarda taş havanlar (şek. 12, 13) ve sarı, turuncu-kırmızı ve mavi boyalara rastlanmıştır. Bu boyalar devşirme olarak kullanılmış künklerin bölümlerinde ve muhtemelen torbalarda muhafaza edilmişlerdir. Dükkanın içerisinde içecek kapları ve sıcak içeceklerin sunulması için bronz bir authepsa (maltız; kendi ısıtıcısı olan pişirme kabı, şek. 14) vardır. İki su testisinin üzerine kazınmış olan Yakup (Jacob) ismi ve duvara kazınmış olan menorah dükkan sahibinin Yahudi kökeni ile bağlantılı olabilir (şek. 15). Yahudilik ile ilgili semboller ve İbranice isimler genelde Sinagog’un ön avlusunun güney girişine yakın olan doğu dükkânlarında görülmektedirler.

E5 no’lu dükkanın boyutunun küçük oluşu ve ev ile ilgili eşyaların sayıca çok bulunması mekanın mesken olarak kullanıldığına işaret eder (şek. 17, 18). Söz konusu objeler arasında asılarak kullanılan yürüyen aslan biçimli bir pirinç kandil (Lidyalılar ve Dünyaları No. 223; şek. 19), pişmiş topraktan, üzerinde otlayan tavşanların ve kazların olduğu haçlı büyük bir matara ( Lidyalılar ve Dünyaları No. 221, sek. 20, 21) bulunmaktadır. Diğer ev eşyaları arasında, demir aletler (tokmak, orak), silahlar (hançer, kılıç), kurşun ağırlıklı bir el kantar seti ve çeşitli pişmiş toprak ve metal kaplar görülmektedir. Bu mekanda bulunan bir mermer plaka “Tanrı(m) yardım et...” (kyrie boetheson ton…) şeklinde bir dini kalıp sözün bir parçasını taşımaktadır.

Hamam yan girişinin her iki kanadında yer alan birçok dükkân, lokanta olarak hizmet vermiş olmadır. W1-2 no’lu dükkanlarda yapılan kazı çalışmaları sonucunda birçok kap kacakla beraber iki ocak ortaya çıkarılmıştır (şek. 23). W2 no’lu dükkanın ana kapısının dışına konmuş olan L şeklinde taştan bir bank revak gölgesinde müşterilerle dolup taşan bir oturma ünitesi sağlamaktadır. Bu alanın karşı köşesine iki oturaklı bir latrin yerleştirilmişti. Hamam girişinin karşısında yer alan E1-2 no’lu dükkan da işlek bir lokanta olarak hizmet vermiş olmalıdır (şek. 24, 25). Kazı çalışmalarında pişmiş toprak ve cam yemek kapları (Lidyalılar ve Dünyaları No. 220, şek. 26), saklama kapları, hayvan kemikleri ile deniz kabukları ortaya çıkarılmıştır. Her iki odada da yer alan küçük giderler veya su tankları yıkama alanları olarak hizmet vermiş olabilirler. E1 no’lu dükkanın geniş pencereleri, revakta bekleyen müşterilere yemek servisi yapmak için kullanılmış olabilir. Haçlar ve bir Hristiyan isminin bir kısmının (“Kyriakos’un”) iki pişmiş toprak kabın üzerine kazınmış olması, domuz kemiklerinin ve deniz kabukların bu kaplarla beraber bulunması dükkân sahibinin Hristiyan olduğu ya da mekânın Hristiyan cemaat tarafından kullanıldığı fikrini akıllara getirir.

Boya Dükkanı: İki odalı W8-9 no’lu dükkan muhtemelen boya yapım ve satım alanı olarak kullanılmıştır (şek. 28, 29). Küçük olan mekan (W9 no’lu dükkan) yer karosu ile kaplıydı ve depo olarak kullanılmış olabilir. Daha büyükçe olan mekan (W8 no’lu dükkan) ise kısmen taş levhalarla ve pişmiş toprak karolarla kaplıydı. Taş bir havan pigmentlerin öğütülmesinde kullanılmış olabilirdi. Odanın kuzeydoğu köşesinde iki adet devşirme mermer levhadan yapılmış su tankı bulunmaktadır. Bu levhalar, MS 2. yy’a ait olup, biri mezar taşı diğeri de onursal bir steldir (dikilitaş). Bu mermer levhaların üzerine kazınan büyük haçlar Hristiyan sahibinin fikirlerini ve su rezervini korumadaki hassasiyetini vurgular (şek. 30).

Crawford, Byzantine Shops; Hanfmann, Sardis from Prehistoric to Roman Times; Rautman, “Sardis in Late Antiquity”.