M Kilisesi

Artemis Tapınağı’nın güneydoğu köşesine yakın konumdaki tuğla ve molozlardan yapılmış küçük yapı M Kilisesi olarak bilinir. Yapı muhtemelen geç 4.yy’da inşa edilmiş olmalıdır ve yerel halk tarafından erken 7. yy’a kadar Hristiyan ibadethanesi olarak kullanılmıştır. 1911 yılında Butler tarafından ortaya çıkarılan ve ertesi yıl temizlenen M Kilisesi’nin olağanüstü korunmasında, Ortaçağ’da gerçekleşen ve tapınağın doğusunu örten toprak kayması önemli rol oynar (şek. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7).

Klasik tapınağın temenosu (kutsal alan) içerisine inşa edilmiş olan küçük şapel ya da kilise, 4. yy’da Roma İmparatorluğu’nun tamamında görülen değişimleri yansıtır. İmparator Konstantin tarafından Hristiyanlığın imparatorluk çapında tanınmasını, Konstantinapol’de yeni bir doğu başkenti kurulması takip eder. Artemis Tapınağı bu dönemde etkin kullanımını tamamlamış olsa da devasa büyüklükteki duvarları ve heybetli sütunları bölgeye hakim olmaya devam etmektedir. Halen daha Artemis Tapınağı’nın doğu girişinin pervazında gözle görülebilen, küçük kazıma haçlar ve dini grafiti, yerel halkın yapıyı dini olmaktan çıkarma çalışmalarını ve klasik kültün kaybolmaya yüz tutan ruhani güçlerinin tesirlerini yok etme çabalarını gösterir. Roma tapınaklarının 390’larda İmparator Theodosius altında kapatılmaları, bazı yerel Sardeislileri bu alanda mesken yapmaya ve klasik yapıyı taş elde etmek için sökmelerine teşvik etmiş olabilir. M Kilisesi hem bu civardaki aileler tarafından ibadet için kullanılmış, hem de Lidya’daki dini geleneklerin önemli değişimlerinin simgesi olmuş olabilir.

M Kilisesi’nin olağandışı konumu ve küçük boyutu, bu geçiş sürecini yansıtır. Tapınağın hemen dışında yer alan yapı, doğudaki sütun dizisinin ön tarafındadır ve ana kapısı en güneydeki 2 sütunla asimetrik olarak çevrelenmiştir. Butler tarafından güney pteromada (cellaya paralel ama ayrı duran sütun dizisi) yaklaşık 25 m batıya doğru bulunan küçük sütunlar (günümüzde artık gözükmeyen), daha erken döneme ait bir temenos sınırını yada ana kapıyı oluşturuyor olabilirler (şek. 8).

Kilise veya şapel, iki farklı aşamada inşa edilmiştir. Anlaşıldığı üzere orijinal bina, 7 m uzunluğunda, 5.6 m eninde dikdörtgen bir alanı kaplıyordu (şek. 9, 10, 11). Tek pencereli yarım dairesel apsis, batıdan kapıya yönelmiş vaziyetteydi. Duvarlar, tuğla, yontulmamış taş ve harç içine yerleştirilmiş mermer parçaları ile inşa edilmiştir ve stükko (boyalı sıva) ile sıvanmışlardır. Bir dönem apsisin üst kısmında 3 tane pencere daha açılmıştır. Bunlara benzer pencerelerin izleri, küçük bir kapı ile sadece temelleri bilinen bir odaya açılan kuzey duvarının üst kısımlarında da görülebilir.

1912 yılındaki kazılar, 25 sikkeden oluşan, yaklaşık 400 yılında, yapı halen daha kullanımdayken buraya saklanmış olan bir sikke definesini ortaya çıkarmıştır. M Kilisesi’nin orijinal taban seviyesi pteromanın seviyesine yakın yerde bulunurdu, günümüzdeki taş döşeme 1 metreden daha yüksektedir ve tapınak çevresindeki toprak birikiminin boyutunu ortaya koyar.

İlerleyen bir dönemde, orijinal yapının 5 metre doğusuna daha büyük apsisli küçük bir oda eklenmiştir (şek. 9). 2 yan payanda ile kuvvetlendirilmiş apsis duvarında 2 mermer dikme ile desteklenen, 3 kemerli büyük bir pencere yer alırdı. Küçük girişlerin hem güneye hem de kuzeye açıldığı görülmektedir. Batıdaki apsiste yer alan kısa bir sütunun tepesine konan düzensiz bir blok 7. yy’da yada az sonrasında yapı terk edildiği zaman, geçici sunak olarak hizmet vermiş olabilir (şek. 12).

Butler, Sardis 1: The Excavations; Hanfmann, Sardis from Prehistoric to Roman Times, 195; Rautman, “Sardis in Late Antiquity”.