The Archaeological Exploration of Sardis

Sardeis Hakkında

Batı Anadolu’da, bereketli Hermus ovasında, Tmolos dağlarının eteklerinde yer alan, Ege’yi Türkiye’nin iç kesimlerine bağlayan önemli bir rotanın üzerinde yer alan, altın kumlu bir nehrin kıyısında doğal savunmaya sahip kalesiyle, Sardeis birçok doğal avantajları ile kutsanmıştır. (şek. 1, 2, 3, 4, 5). Şehir MÖ yedinci ve altıncı yüzyıllarda Lidya İmparatorluğu’nun başkenti halini almaya başlamıştır; Gyges’den Kroisos’a krallar hanedanı Batı Anadolu’yu fethetmiştir, dünyanın ilk sikkesini darpetmiştir ve Mezopotamya’nın, Mısır’ın, Yunanistan’ın büyük medeniyetleri ile antlaşmalar yapmışlardır. Kralları, tapınak yaptırmaları ve kıymetli eserler ile Ephesus, Didyma ve Delphi (bk. Kerschner, “Ionialılar”) gibi Yunan mabetlerine tonlarca altın bağışlamaları ile Yunanlar arasında varlıklarıyla ve cömertlikleriyle efsaneviydiler. Sardeis kalesi tarih boyunca “dünyanın en güçlü yeri” (şek. 6, 7) olarak nam salmıştır ve aşağı şehir 20 metre kalınlığında bir güçlü tahkimat tarafından (şek. 8) korunmaktaydı. Sardeis kraliyet mezarlığı olan Bin Tepe tümülüsleri dünyanın en büyükleri arasındadır (şek. 9; ayrıca bk. Baughan, “Gömü Gelenekleri”).

Akhaemenid Persler altında (MÖ 547-334), Sardeis Anadolu’nun önemli bir satraplık (vilayet) başkentiydi ve Büyük Krallar Darius ve Kserkes önderliğindeki Yunanistan istilaları için geçiş noktası olmuştur. Bilinen mezarların birçoğu bu döneme tarihlenmekte (şek. 10, 11) ve 1910-1914 yılları arasında gerçekleştirilen Sardeis mezar alanları kazılarında söz konusu döneme ait, şimdi İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nde yer alan harikulade takı örnekleri ortaya çıkarılmıştır (şek. 12, 13, 14, 15).

Büyük İskender’in fethinden sonra, Sardeis Hellenistik krallıklara dahil edilmiş ve Selevkos İmparatorluğu’nun batı başkentine dönüştürülmüştür. Muhtemelen bunların himayesi altında, daha önceki bir kutsal alanın mevkinde büyük Artemis Tapınağı’nın (ayrıca Artemis Tapınağı Hakkında) inşasına başlanmıştır (şek. 16 - 17). Ne yazık ki günümüze harabe halinde ulaşmış olan Sardeis tiyatrosunun inşasına ilk kez bu dönemde, bu Anadolulu başkentinin, Hellenistik polise dönüştürülmesi esnasında başlanmıştır.

Şehir Roma barışı altında gelişmiştir, ve Imparatorluk Kültüne ait bir tapınağa (şek. 21), devasa hamamlara (şek. 22, 23), bir stadyuma, su kemerlerine, ve diğer kamu yapılarına sahip olmuştur. Vahiyler Kitabı’nda yer alan Asya’nın Yedi Kilisesi’nden biridir, ancak bu döneme tarihlenen bir kilise binasına henüz rastlanmamıştır.

Roma İmparatorluğu’nun Diocletianus’un altında yeniden organize oluşu esnasında, Sardeis Lidya Eyalet başkenti haline gelmiş ve özellikle MS dördüncü ve beşinci yıllarda gelişim göstermiştir. Sardeis’in Geç Roma sinagogu, antik dünyanın bilinen en büyük sinagogudur (şek. 24, 25, 26). Kentin kiliseleri, şehir surlarının dışında yer alan bir dördüncü yüzyıl kilisesini (şek. 27, 28), Artemis Tapınağı’na iliştirilmiş bir şapeli (şek. 29, 30) ve şehir merkezinin yakınındaki bir büyük bazilikayı (şek. 31) kapsamaktadır. Kentin hemen dışında yer alan Geç Roma evleri (şek. 32, 33) ve “Bizans Dükkânları” (şek. 34), şehrin gelişen boyutlarını ve nüfusunu göstermektedirler.

Bölgedeki birçok kent gibi, Sardeis de MS altıncı ve erken yedinci yüzyıllarda gerileme dönemine girmiş ve yedinci yüzyılda aşağı şehir büyük ölçüde terk edilmiştir. Bununla birlikte, Polybius tarafından “dünyanın en güçlü yeri” olarak tasvir edilen akropol, Bizans döneminde önemli bir kale ve müstahkem mevki olarak süregelmiştir. (şek. 35, 36).

Kentin antik dönemdeki ismi Lidce, Sfar- Persçe, Sparda ve Yunanca Σάρδεις ya da Σάρδις olarak geçer ve kentin modern adı olan Sart’a yansımaları görülür.

Şek. 1

Lidya ve komşularını gösteren Yakın Doğu Haritası (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi; NASA’nın müsaadeleriyle Landsat görüntüsü. )
Şek. 2

Lidya'nın tahmini sınırlarını, Lidya İmparatorluğu'nun tahmini boyutlarını ve önemli antik kentleri gösteren Anadolu Haritası (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi; NASA’nın müsaadeleriyle Landsat görüntüsü. )
Şek. 3

Sardeis'in görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 4

Hermus ovasından Sardeis'in görünümü. Solda: Boz Dağ'ın (Mt. Tmolus) zirvelerinden biri. Ortada: Sardeis Akropolü; hemen aşağıda ByzFort'un ve Alan 49'un Lidya terasları; sağda: Roma Hamam-Gymnasium kompleksi (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 5

Tmolus'dan (Boz Dağ) Sardeis'in görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 6

Bizans surlarını (“Uçan Kuleler”) gösteren Sardeis Akropolü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 7

Sardeis'in planı (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 8

Sardeis surlarının görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 9

Bin Tepe'nin görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 10

Piramit Mezar'ın görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 11

Piramit Mezar'ın rekonstrüksiyon çizimi (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 12

Sardeis'teki bir Pers dönemi mezarından altın aplikler (IAM 4652, 4653) (Crawford H. Greenewalt, jr. şahsi fotoğrafı)
Şek. 13

Sardeis'ten Pers dönemine ait piramidal damga mühür ve altın altlık, Cat. No. 129 [IAM 4641] (Vedat Nedim Tör Müzesi'nin izni ile.)
Şek. 14

Sardeis'teki Mezar 213'ten kullanım amacı bilinmeyen altın çıngırak, Cat. No. 135 [IAM 4562] (Vedat Nedim Tör Müzesi'nin izni ile.)
Şek. 15

Sardeis'ten altın küpe, Cat. No. 117 (Vedat Nedim Tör Müzesi'nin izni ile.)
Şek. 16

Artemis Tapınağı'nın ve Akropol'ün görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 17

Artemis Tapınağı'nın sütunları ve Akropolis (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 21

Roma İmparatorluk Kültü Tapınağı (B Vadisi Tapınağı) (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 22

Hamam-Gymnasium Kompleksinin görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 23

Mermer Avlu'nun ve Hamam-Gymnasium Kompleksi'nin görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 24

Sinagog'un görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 25

Sinagog'un görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 26

Sinagog'dan mermer menorah (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 27

E Kilisesi'nin görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 28

E Kilisesi'nin rekonstrüksiyon çizimi (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 29

M Kilisesi'nin 1912'deki görünümü (Howard Crosby Butler Arşiv, Department of Art and Archaeology, Princeton Üniversitesi)
Şek. 30

M Kilisesi'nin 2014'deki görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 31

Yapı D'nin görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 32

MMS sektöründeki Geç Roma dönemine ait evin boyalı duvarlı apsisli odası (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 33

MMS sektöründeki Geç Roma evinin apsisli odasının rekonstrüksiyonu (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 34

Bizans Dükkanları'nın görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 35

Akropol'ün görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)
Şek. 36

Akropol'ün görünümü (Telif hakkı Sart Amerikan Hafriyat Heyeti / Harvard Üniversitesi)