Lidya Seramiği

Çanak çömlek (arkeolojideki adıyla seramik) antik dönem maddi kültüründen günümüze kadar korunagelen en önemli kalıntıdır. Görece olarak yok edilemez –ufalanma sorunu yoktur- ve özgün bir değeri ve tekrar kullanılabilme potansiyeli olmadığından, birçok kültürün maddi envanterine hâkimdir. Ele geçen seramiklerin sayısı insanın gözünü korkutabilir; sıradan doğası ve temel özelliklerinin hep aynı olması ciddi araştırmacılar kadar amatör arkeologlar için de cezbeci görünmeyebilir. Yine de seramik antik tarihin maddi yaratıcılığının önemli olduğu kadar, aydınlatıcı bir grubudur. Bölgesel malzemeler ve üslup özellikleri iletişim ve ticaret için; formlar içerdikleri malzeme, yemek ya da içki hazırlığı, yemek âdetleri için kanıt oluşturur. Formlar ve süslemelerle birlikte popüler zevklerin sıra dışı bir göstergesidir. Zaman içinde değişen tasarımları ve çok iyi korunmaları sebebiyle seramikler nispi kronoloji için çok değerli kaynaklardır. Seramiklerin bulundukları kontekst tarihî bir olayla ilişkilendirilebildiğinde (örneğin MÖ 490’daki Marathon Savaşı’nda ölen Atinalı askerlerin toplu mezarlarında bulunan Yunan seramikleri) kesin kronoloji için kanıt oluşturmaktadırlar.

MÖ yedinci ve altıncı yüzyılların yerel Lidya seramiği, öncelikle Lidya Krallığı’nın başkenti Sardeis’teki kazılardan bilinmektedir. Ayrıca özellikle Hellepontos Phrygia’sındaki Daskyleion ve Büyük Phrygia’daki Gordion gibi başka merkezlerde de görülür. Bu yazıda Lidya seramiği Lidyalılar (Attika seramiğinin Atinalılar, Korinthos seramiğinin de Korinthoslular tarafından yapıldığı gibi) ve yaşam tarzlarında Lidyalılardan etkilenmiş Anadolulu komşularının yaptığı seramikleri tanımlamaktadır. Fakat muhtemelen Lidya seramik üretimi etnik olmaktan ziyade bölgeseldir. Bununla birlikte Lidyalıların hâkimiyetindeki bölgelerde özellikle Lidya yerine daha genel bir Batı Anadolu yaratıcılığı fark edilmektedir.¹

Sardeis’teki ince malların çoğunluğu yüksek kalitededir ve yerleşmenin dağılımı ile bağlantıları dikkate alındığında, bunların büyük kısmı yaşam alanlarından ve şehrin dış kısmındaki mimari olarak mütevazi dağılım gösteren daha az zengin alanlardan gelmektedir, ancak Yunan dünyasında ise bu denli yüksek kalitede mallar mezarlık ve gömü buluntularıyla ilişkilidir.

MÖ yedinci ve altıncı yüzyılların Lidya seramiğindeki formlar ve bezemeler iki temel gelenekten, Yunan ve Anadolu geleneklerinden alınmıştır. Bir gelenek tek tek vazoların formuna ve bezemelerine hâkim olabilmektedir, ama her iki gelenek de form ve bezeme bakımından aynı vazoda birleşebilir (Şek. 1, 2, 3, 4, 5, 6).

Yaygın Lidya formları amfora (“masa” ve Myrina tipleri), sütunlu krater, tek kulplu testi (oinokhoenin yuvarlak ve yonca ağızlı çeşitleri), ayaklı ya da halka kaideli çanaklar, pyksis, skyphos, akıtacaklı kâse, omphaloslu phiale, lydion, lekythos, çan askos ve derin pişirme çömleği (khytra) (No. 90–106, 145–205; Şek. 7). Dar ve süzgeç akıtacaklı bardaklar, normal ya da makara kulplu kâseler (No. 70, 71; Şek. 1, 4), ayaklı çanaklar (Nos. 82, 83, 84, 85) Anadolu geleneğine, ilk ikisi ise Phrygia geleneğine bağlıdır. Sütunlu kraterler (No. 73, Şek. 8) ve skyphoslar (No. 40, 44, 77, 78, 79, 80, Şek. 9, 10, 11, 12, 13) Yunan, özellikle Korinthos geleneğinden gelmektedir (Derin pişirme kapları: Greenewalt, “Lidya Tanrıları”, Greenewalt, “Afiyet Olsun”; lydion, lekythos ve halka askos Greenewalt, “Lidya Kozmetikleri”nde ele alınmıştır).

Hem Anadolu hem de Yunan geleneğinde boyalı bezemelerde farklı renkler ve dokular elde etmek için benzer astarlar kullanılmıştır: Pişirildiğinde beyaz ya da krem renk veren birincil kil (yani katkısız kil); vazonun gövdesiyle aynı kilden elde edilen ve şartlara göre (oksitleme ve indirgeme) parlak turuncu ya da kırmızı-kahverengi renklerini alan demir oksitli astar; fırınlandığında mat koyu mor-çikolata veya “siyah” renk alan manganezli kil. Anadolu geleneğinde ayrıca parlak altın görünümünde bir yüzey sağlayan mikalı astar bulunmaktadır.

Lidya vazoları üzerindeki Anadolu kökenli bezemeler iki eğilim barındırmaktadır: tek renkli ve boyalı. Hâkim Lidya tek renkli geleneği gri mal ya da gri buccherodur. Bunların bir örnek soluk gri rengi, kendiliğinden astarlı vazoların indirgeme yöntemiyle fırınlanmasıyla elde edilmektedir (Şek. 14). Gri mallar MÖ yedinci yüzyılda gelişmiş ve MÖ altıncı yüzyılda kadar varlığını sürdürmüştür. Bununla bağlantılı bir başka tek renkli seramik siyah açkılı mallardır. Söz konusu mallar da indirgemeye tabii tutulmuştur ve muhtemelen Phrygia’dan alınmıştır. Bazıları çok kalitelidir; oldukça ince gövdelidirler ve dikkatlice açkılanmış parlak yüzeylere sahiplerdir.

Boyalı gelenekte birkaç bezeme usulü vardır. bunlardan en yaygını “kırmızı üzeri siyah”, çift renkli (bichrome), Damarlı boyalı (streaky) ve Mermer taklidi (marbled) bezemedir. “Kırmızı üzeri siyah”ta “kırmızı” (sıkça kahverengiye dönen bir kırmızı) bir zemin üzerinde çizgisel siyah desenler vardır. MÖ yedinci yüzyılda çeşitli geometrik motifler görülür; MÖ altıncı yüzyılda ise erken örnekler dar kuşaklar ve kısa çizgilere dönüşür (No. 82, Şek. 15, 16). İki renkli tiplerde beyaz, kırmızı/kahve ve siyah astarlar ile rezerve alanların oluşturduğu üç ya da dört renk kombinasyonu görülmektedir. Beyaz ve kırmızı/kahve genelde düz ya da kıvrımlı kuşak ve şeritler şeklindeki siyah çizgisel bezemeler, pergelle çizilmiş yarım çemberler, çengeller, taramalı kare ve üçgenler için zemin oluşturur (No. 92, 93; Şek. 17, 18, 19). Damarlı boyalı (streaky) grubunda, değişiken yoğunlukta fırça darbeleriyle yaratılmış kırmızı/kahverengi astarlı geniş alanlar çeşitli tonlarda gölgeler meydana getirir. Bazen rezerve alanlarda kırmızı-kahverengi astarlı dil motifleri vardır. Kırmızı/kahverengi alanlarda beyaz dar kuşaklar, şeritler, noktalar ve nokta rozetler görülebilmektedir. En sıra dışı Lidya bezemesi olan damar motifi, birden fırça ile dengesiz şekilde uygulanan kırmızı/kahve sırdan meydana gelir. Bu şekilde yapılmış kıvrımlı kuşaklar yaygındır, ama düz çizgiler, üst üste gelen bukle siraları ve asılı kancalara da rastlanır. Çoğu kez sır beyaz astarlı, nadiren mikalı astarlı zemine uygulanır (Şek. 20).²

Damarlı desenli motiflerin (çoklu düz ve kıvrımlı şeritler, ayrıca bir vazodaki çoklu damarlı asılı kancalar; Şek. 21) iki renkli ve kırmızı üzeri siyah bezemelerdeki çizgisel motiflerle benzerlikleri damar süslemesinin temelde Anadolu geleneği olduğunu düşündürmektedir (Şek. 6, 17). Görünüşe bakılırsa, bu çizgisel formların özensiz, dereceli tonlandırılmış damarlara dönüşümü bir Lidya tasarımıdır, çünkü damarlı lydionları bir kenara bırakırsak (aşağıya bakınız) damarlı seramik sadece Lidya’da ya da Lidya Krallığı’nı meydan getiren bölgelerde izlenmektedir (Greenewalt, “Giriş”, Şek. 1). Gordion’dan bir lydionun bezemesi (No. 109, Şek. 22) Phryg çizgisel motif geleneğinin taklidini yansıtıyor olabilir. Lidya damar motifleri ilk kez yaklaşık MÖ 600’de görülür ve MÖ beşinci yüzyıla kadar devam eder. Sardeis’ten bir Bizans düz tabağı üzerindeki kazıma motifi (Şek. 24) MS onbirinci ya da onikinci yüzyıllarda Lidya damarlı motifinin “yeniden doğuşunu” temsil ediyor olabilir. Lidya damarlı motifi ile İtalya’da doğmuş ve MS birinci yüzyılda gelişmiş Roma damarlı motifi arasında ilişki bulunmamaktadır.³

Lidya seramiğindeki insan, hayvan, bitki ve benzeri betimler Anadolu geleneğine çok az bağlıdır ya da hiç bağlı değildir. İstanbul Sadberk Hanım Müzesi’nde bulunan ve Pisidia’da Düver’den geldiği söylenen damar motifli kantharos (No. 105, Şek. 29) üzerindeki geyik ve bitkilerin üslupları, Yunanistan’ın etkilediği (Sardeis gibi) merkezlerin dışında varlığını sürdüren bir Lidya ya da yerel Pisidia üslubunu yansıtmaktadır. Bir bitkinin ya da bitkisel motifin iki yanındaki birbirine bakan uzanmış hayvanlar muhtemelen Anadolu beğenilerine hitap etmiştir ve Sardeis de dâhil olmak üzere Lidya’daki boyalı çanak çömleklerde paralelleri bulunmaktadır (Şek. 21). Bu betim ikincil hayvanlarla birleştirilip, standart motif olarak Doğu Yunan Yaban Keçisi üslubundaki çanak çömleklerin ana resim alanına (örneğin oinokhoelerin omuz bölgelerine) yerleştirilmişlerdir.⁴

Lidya vazoları üzerindeki Yunan kökenli bezemelerin çoğu Doğu Yunan Oryantalizan tekniği ve üslubundadır. Burada Doğu Yunan’dan kasıt Yunan dünyasının Doğu Ege bölgesidir. Anadolu’nun batı kıyısı ve bu kıyıya yakın adalar, özellikle de Khios, Samos, ve Rodos buraya dâhildir. Oryantalizan ise Yakın Doğu’dan, bilhassa Suriye, Mezopotamya, Filistin ve Mısır kaynaklı fikirlerin adaptasyonunu kapsamaktadır. Çanak çömlekteki Oryantalizan etkiler MÖ sekizinci yüzyılın sonu, yedinci ve altıncı yüzyıın başlarında Yunanistan’ın ve doğuda Lidya ile Karia’nın, batıda Etruria’nın dâhil olduğu çevre bölgelerde görülmektedir. Oryantalizan seramiğin tekniksel ve üslupsal özellikleri Yunan dünyasının farklı bölgelerine ve devletlerine göre değişmektedir. Doğu Yunan Oryantalizan seramiğinin gelenekleri üzeri siyah ve kırmızı ile boyalı beyaz/krem zemin, kontür boyama (bazı yerel okullarda aynı zamanda kontür kazıma), hayvan ve mitolojik yaratık (grifonlar ve sfenksler gibi) frizleri, bunların arasında “dolgu süsü” olarak kullanılan bitkisel ve geometrik motifler, özellikle örgü (meneviş), meander, lotus çiçeği-tomurcuk dizisidir. Lidya vazo boyama okullarının ve vazo ressamlarının üslupları zarif ve aşırı süslüden (bilinen ilk buluntu yeriyle anılan MÖ yedinci yüzyılın sonlarına ait olağanüstü Ephesos malları; No. 115, 116, Şek. 25, 26) cesura ve basite (“Sardeis Üslubu,” No. 90, Şek. 27, 28) kadar uzanmaktadır. Sardeis’teki Doğu Yunan Oryantalizan seramiğinin çoğu (No. 90 gibi “Sardeis Üslubu”ndaki yerel seramikler de dâhil) MÖ yedinci yüzyılın sonu ve MÖ altıncı yüzyılın ilk yarısında yapılmıştır.⁵

Doğu Yunan bezemeleri Sardeis’te ve Lidya’nın diğer yerlerinde prestij göstergesiydi. Ephesos mallarındaki Yaban Keçisi üslubundaki frizler (örneğin No. 115, 116, Şek. 25- 26); “Daha az önemli” boyun ve alt gövdesinde iki renkli bezeme bulunan Sardeis kökenli bir amphoranın omuzlarındaki (yani ana süsleme alanında) Doğu Yunan bitki motifleri (Şek. 6); bir ayaklı çanak üzerindeki Yaban Keçisi üslubunda kazıma köpek ve geyik No. 82, Şek. 16 dikkat çekicidir.

Doğu Yunan vazo boyama geleneği gibi Sardeis vazo ressamlığı da güçlü insan figürlü anlatımdan yoksundur.⁶ Yunan Oryantalizan geleneğindeki az sayıda Lidya seramiği Korinthos’un Protokorint geleneğini, özellikle de yine bir Protokorint formu olan Korinthos skyphosundan alarak taklit eder.

Bazı özel formların ve bezemelerin kombinasyonu tipiktir. Örneğin skyphos krater ve iki renkli bezeme, sütunlu krater ve gri bucchero ya da beyaz kuşaklı ve noktalı, damarlı boyalı (streaky); skyphos ve beyaz kuşaklı veya kuşaksız damarlı boyalı, omphaloslu phiale ve kırmızı üzeri siyah ile mermer taklidi bezeme. Bunların tersi de geçerlidir: Sütunlu kraterler nadiren ya iki renkli ya da damarlı bezeme ile lydionlar da (aşağıda) Doğu Yunan Oryantalizan motiflerle bir araya getirilmiştir.

Lidya seramiğine Batı Anadolu dışında çok az rastlanmıştır ve belli ki Lidya topraklarından fazla ihraç edilmemiş ya da Lidya’nın komşuları tarafından taklit edilmemiştir. Bunun tek önemli istisnası, muhtevası dolayısıyla dışarıda (Yunanistan ve İtalya) popüler olan lydiondur (aşağıya bakınız). Lidya bezemeleri içinde en güzel ve dekoratif olan damarlı bezemenin Lidya’nın komşularını cezbetmediği açıktır. Damarlı bezeme sadece lydion üzerinde dışarı çıkabilmiştir. Lydion formu gibi bu bezeme de bir reklam unsuru olarak vazonun muhtevasını ve geldiği yeri (aşağıya bakınız) tanımlar. İhraç edilen lydionlar üzerinde damar motifi ve lydionların dışarıdaki taklitleri, damarlı bezemenin benimsenmemesindeki nedenin bunların bilinmemesi olmadığını göstermektedir.

Lidya Dönemi Sardeis’inin seramik repertuvarı ithal malları da içerir. Bunlar muhtemelen Phrygia, Yunan, özellikle de Doğu Yunan (No. 101, Şek. 29), Korinthos (No. 100, Şek. 31), Attika (Atina ve çevresinden; No. 102, 103, 104, Şek. 32) ve Lakonia (Sparta ve çevresi) kökenlidir.

Sardeis’teki, Anadolu’nun diğer bölgelerinden ithal mallar güvenli bir şekilde tanımlanamamaktadır, fakat muhtemelen kırmızı üzeri siyah ve Phryg siyah açkılı seramikleri içerir. Sonuncusunu Lidya taklitlerinden ayırmak kolay değildir. Doğu Yunan ithal malları farklı malzemelerden kuş kâseleri, rozetli kâseler, “Orta” ve “karışık” teknikte yapılmış Yaban Keçisi üslubunda vazolar, Ionia kadehleri, Khios ayaklı kadehleri, Fikellura malları, Klazomenai ve diğer Ionia siyah figürlü vazolarında meydana gelir. İthal Korinthos malları Protokorint’ten Geç Korinthos’a kadar uzanmaktadır. İthal Attika malları ise siyah figürlü (yaklaşık MÖ 570’de Sophilos Ressamı’nın döneminde başlayarak), kırmızı figürlü (MÖ altıncı yüzyılın sonundan itibaren) ve siyah sırlı vazoları içermektedir. Yunan anakarasından gelen mallar, özellikle Attika seramiği, bulundukları kontekstlerin kesin tarihlemesini vermeleri açısından değerli kanıtlardır.⁷

Sardeis’in Lidya Dönemine ait tabakalarda Doğu Anadolu, Kıbrıs, Suriye, Filistin ya da Mezopotamya’dan seramik varsa bile çok azdır. Nadir bir istisna Doğu Ege’de yaygın olarak görülen bir gruba ait Kuzey Suriye kökenli sırlı matara parçasıdır ve Sardeis’e ya Batı Anadolu kıyısından ya da güneydoğudan gelmiştir.⁸

Sardeis'in MÖ 547'deki istilasından sonraki Pers Dönemi’nde, 167-168 gibi metal örneklerden türeyen, nihayetinde İran kökenli, yerel üretim “Akamenid kâseler”, Sardeis'te ve Pers idaresindeki diğer merkezlerde popüler hale gelmişlerdir (Şek. 35, krş. 36).⁹ Bununla birlikte skyphoi, lydion ve amfora (Şek. 37) gibi Lidya formları ve süsleme gelenekleri, Sardeis'te üretilmeye ve kullanılmaya devam edilmiştir, bu da Lidya çanak çömlek geleneğinin uzun ömürlü olduğunun göstergesidir.

• 1Daskyleion adının Lidya ile ilgisi vardır. Daskylos hem Herodotos’ta (1.8) hem de Lidyalıların efsanelerinde kral Gyges’in babası olarak geçer. Burada ele geçmiş Lidya seramiği ve diğer Arkaik çanak çömlek için bkz. Gürtekin-Demir 2002 ve Gürtekin-Demir 2007. Gordion için bkz. Sivas ve Tüfekçi Sivas 2007.
• 2Boardman’ın öne sürdüğü gibi (Boardman 1980, 99) muhtemelen mermer üzerindeki damarlar, çekiçlenmiş bakır veya iç kalıp tekniği camdaki dalgalı kuşaklardan esinlenmesine rağmen (örneğin No. 196, 197, 198, 199, Baughan, “Lidya Gömü Gelenekleri”), damarlı bezeme daha ziyade, yaygın görülen damarlı boyama dekorasyonlarının yoğun renkli ve desenli dereceli renk tonlarındaki detaylandırılması ile ayırt edilen soyut desenleri temsil etmektedir.
• 3Lydion için bkz. Rumpf 1920 ve Roebuck 1959 56 n. 70. Roma damarlı malları için bkz. Charleston 1955, 20; Heukemes 1964, 21 No. 62-64, lev. 2. Farklı bir damar motifi onsekizinci yüzyılda Staffordshire’da üretilen Variegated Ware’da görülmektedir.
• 4Şimdi Sadberk Hanım Müzesi’nde bulunan ve Düver’deki bir mezardan geldiği söylenen kantharos ve diğer vazolar için bkz. Greenewalt 1968; Türkteki ve Hürmüzlü 2007, no. 31. İkona için bkz. Amandry 1965. Lidya vazo resimlerinde görülen benzerlikler, üzerinde bir doldurma motifinin iki yanında birbirine bakan çömelmiş geyiklerin bulunduğu belki Doğu Lidya kökenli bir oinokhoede görülür (Şek. 21), üzerinde bir bitkinin iki yanında birbirine bakan ayakta keçi ve geyiğin bulunduğu bir skyphos (Sardeis Kazısı envanter no. P68.036), üzerinde ayakta bir geyik ve yanındaki bitkilerin betimlendiği, Sardeis’in kuzeyindeki Marmara Gölü’nün güney kıyısındaki Lidya yerleşmesinden gelen dar ağızlı kap (Sardeis Kazısı envanter no. P68.095).
• 5Şimdi New York Metropolitan Sanat Müzesi’nde (no. 16.75.4) bulunan ve Sardeis’ten gelen (mezar no.23a) neredeyse bütün olarak korunagelmiş skyphos Ephesos Malı olarak kabul edilmelidir (Greenewalt 1973, 113’de ifade edildiği gibi ayrılamaz). Skyphos dışında bütüne yakın tek Ephesos Malı lebes formunda bir merhem kabı ve koç başı şeklinde aplikatör sapıdır (New York Metropolitan Sanat Müzesi, no. 1977.11.3). Ephesos’ta bulunmuş Ephesos Malları için bkz. Kerschner 2005, Kerschner 2006, Kerschner 2007. Sardeis üslubu için bkz. Greenewalt 1970. Ephesos malları için bkz. Greenewalt 1973.. Bu makaledeki no. 26 Greenewalt 1970, 70-72, 86-88 no.17’de tartışıldığı üzere Ephesos malı değildir ve Sardeis üslubunda kapalı formlu bir vazoya aittir.
• 6Lidya vazo ressamlığındaki nadir figürlü anlatımlara örnekler: Sardeis akropolisinde bulunmuş kırık bir vazo üzerindeki av sahnesi (Hanfmann 1961, 34-35 Şek. 17, envanter no. P60.269); dizgin takımıyla betimlenmiş bir at başı taşıyan küçük bir parça (Greenewalt et al. 1987, 70-72 Şek. 18; bkz. Greenewalt, “Atçılık”); şimdi New York Metropolitan Sanat Müzesi’nde sergilenen (envanter no. 1977.11.3; Picón et al. 2007, 416 no. 41) bir parfüm kabı üzerindeki savaş arabası sahnesi. Mimari pişmiş toprak levhalarda ise bir savaş arabası sırası, bir kahraman ile canavarın mücadelesi, potnia theron ve bir okçu, seramiğe yakın malzemelerdeki figürlü anlatımlara örnektir (Hostetter 1994, 5-10, 15-17).
• 7Korinthos, Attika ve Lakonia seramiği için bkz. Schaeffer et al. 1997.
• 8Matara parçalarının kazı envanter numaraları: P60.390 ve P61.415; bu tip mataralar için bkz. Peltenburg 1969.
• 9 Dusinberre 1999.