Lidya Tanrıları

MÖ yedinci ve altıncı yüzyıllarda kısmen Anadolulu ve kısmen Yunan (Lidya kültürünün diğer ögelerinde olduğu gibi) tanrılardan oluşan bir panteonla, Lidya dini çok tanrılıydı. Lidyalılarca tapılan bazı tanrı ve tanrıçalar kökeninde Anadolulu, diğerleri ise kısmen ya da bütünüyle Yunandı. Kroisos ve ondan önceki kralların döneminden gelen kanıtlar cüzzidir; sonraki dönemlerden elde edilen daha bol miktarda bilgi daha geçerli olsa bile her zaman dikkatle kullanılmalıdır.¹

Başlıca tanrıça Frigya Kybele’si ya da matar (ana) ile ya da Anadolu’nun diğer önemli dişi kutsalları ile ilişkili olan Kybele ve ya Kuvava’ydı. Kybele dişi bir figür olarak sıklıkla aslanlar eşliğinde sunulmuştu (Phrya Kybelesi gibi; Nos. 34, 35, Figs. 1, 2, 3). Onu ve aslanlarını, belki Sardeis’teki tapınağını da temsil eden MÖ altıncı yüzyıl heykeli ve Klasik ya da Hellenistik Dönem metroonundan mermer bloklar, Sardeis’teki Geç Roma Dönemi Havrası’nda yapı malzemesi olarak yeniden kullanılmıştı (Şek. 4, 5, 6, 7) ve muhtemelen oraya, olasılıkla yakınlarda konumlanan tapınağından alınarak götürülmüştü. Onun mabet/tapınağının (Herodotus tarafından her iki anlamada gelebilen hieron kelimesi kullanılmıştır) Yunanlar tarafından MÖ 499’da yıkımı, Persler tarafından yapılmış Yunan mabet/tapınaklarının müteakip yıkımlarının bir bahanesiydi.

Sardeis’in kent dışı bölümlerinden birinde küçük bir tapınak mütevazı büyüklüğe, malzemesine ve inşasına (kabaca yontulmuş kahve-gri renkli iri taştan) sahip bir sunak ile belirtilmiştir ki bunun, dekoratif aslan heykelleri (No. 13-14; Şek. 8, 9, 10, 11) ve onun isminin (Kuvav[..) boyanarak yazıldığı bir kap parçasına bakarak Kybele olarak tanımlanabilir ki sunak altın ve gümüşü saflaştırmakta kullanılan donanımların (bkz. Greenewalt, “Sardeis’te Altın ve Gümüş Saflaştırma”) yakınında konumlanmış olduğundan saflaştırmadaki başarı için sunulan şükranı temsil edebilir.²

Efes’teki tapınağında Kral Kroisos’tan ve de belki daha az seçkin Lidyalılardan olağanüstü hediyeler alan Artemis (No. 35, Şek. 3), ayrıca Sardeis’te de bir tapınağa sahipti ki söylendiği üzere bu tapınak Efes tarafından tesis edilmiş ve oradaki Artemis Tapınağı gibi kent dışındaydı. Onun MÖ altıncı yüzyıldaki varlığı birkaç adak heykeli ve mimari öğeden belirlenmiştir. Daha sonra tapınağa yaklaşık olarak MÖ 500 dolaylarında yapımına başlanan bir Anıtsal Sunak eklenmiş ve devasa tapınağın yapımına ise MÖ üçüncü yüzyılda başlanmıştı (Şek. 12, 13; bkz. Yegül, “Artemis Tapınağı”). Artemis, Sardeis’in 7 km kuzeyinde Lidya krallarının mezarlarına yakın (Bin Tepe’deki) ve Gygaea ve ya Koloë olarak bilinen gölün güney kıyısında başka bir ana tapınağa sahipti. Koloë’nin Artemis’i Geç Pers Dönemlerinde tasdik edilmiştir ancak onun göl kıyısı mabedinin Lidya zamanlarında var olup olmadığı belirsizdir.³

Lidya Döneminde kült olduğu iddia edilen başka bir tanrıça ise Kore yani Bakire’dir. Onun geleneksel olarak olgun yaşta resmedilen ilkel formdaki görüntüsü, Sardeis ve diğer şehirlerin sikkelerinde, kıymetli taşlarda ve Persephone ile aynı sayıldığı Roma Dönemi’nin (Şek. 14) diğer sanat dallarında belirmektedir. Bu imgenin Sardeis’i temsil etmesi için Sardeis ve diğer şehirler arasındaki (Şek. 14) birliği anan sikkelerde kullanılması onun önemini göstermektedir. Bu temsilin arada bir tapınakta kullanılması resmi eski bir mabedin varlığı ima etmektedir. Sardeis’te Kore’yi onurlandıran müsabakaların kutlamaları yapılmıştır. Onun Kroisos ve selefleri döneminde (Roma İmparatorluk Dönemi’nde teşvik edilen ya da yeniden canlandırılan) Lidya’da bir kültü var mıydı? Arkeoloji henüz buna doğrudan bir kanıt sunmamıştır.⁴

Lidya Dönemi tanrıları, tanrıçalarından daha belirsizdir. Lidya dilinde Levs/Lefs olan Zeus, MÖ geç dördüncü yüzyıla ait Lidya adak ve cenaze metinlerinde zikredilmiştir (öncelerde O koruyucu iken, sonralarda –mezarlara hürmetsizliğe– cezalandırıcı olmuştur) ve MÖ altıncı yüzyıla ait kırık bir sürahinin üzerinde gözüken onun ismi olabilir (Şek. 15).

Zeus’un Sardeis’in Roma sikkelerindeki gelenekselleştirilmiş (ayakta, bir kartal ve asayı tutmakta) görüntüsü (Fig. 16), atanmış Lidya Zeus’u (Zeus Lydios), Kore’nin olduğu gibi, onun kültünün de daha erken zamanlarda var olduğuna işaret edebilir; benzer şekilde, Lidya Döneminde Zeus’un Lidya’da doğduğu ile ilgili bir inanış bulunmaktaydı. Sardeis’te Zeus’un kült merkezi Artemis Tapınağı’nın içinde ya da yakınlarındadır: bu tapınağın içinde veya yakınlarında ortaya çıkarılan Roma Dönemi tarihli iki Yunan yazıtı Şehrin Koruyucusu (Polieus) Zeus’un ve Artemis’in mabedi veyahut tapınağını (hieron) ve Zeus’un Pers Kralı Artaxerxes’in hükümdarlığı döneminde yapılan bir heykelini işaret etmektedir ve Klasik ve ya Hellenistik Döneme ait ve büyük bir ihtimalle Artemis Tapınağı’ndan gelen kırık bir mermer tekne üzerinde Lidya dilinde Levs’ adı yazılıdır. (Sardeis’te Zeus Olympios’a adanan bir tapınak ve sunak yapılmasını emreden Büyük İskender, bunu, önce Akropol’de inşa etmeyi düşünmüş, ardından Lidya sarayının -konumu belli değil- bulunduğu noktaya karar vermiştir).⁵

Apollo Delphi ve Didyma’daki tapınaklarında Lidya krallarından (Gyges, Alyattes, Kroisos) görkemli hediyeler almıştır ve gözde Yunan geleneklerine göre bu hediyeler Perslerce esir alınmasının ardından Kroisos’u kurtarmıştır. Apollo’nun Lidya dilindeki isminin bir zamanlar qldans – Klasik Dönem Lidya mezar kitabelerinde beliren bir kelime–olduğu düşünülmekteydi ancak son dönemde yapılan çalışmalarda diğer anlamların (Artemis’in bir lakabı, Ay Tanrısı, Lidya dilinde “Lidyalı” kelimesi) açığa kavuşmasıyla Apollo ismi reddedilmiştir. Apollo’nun bir mabet/tapınağının (hieron) Kroisos tarafından ziyaret edilmesi, Yunan tarihçi Ktesias (MÖ dördüncü yüzyıl) tarafından anlatılmıştır ki onun Pers İmparatorluğu ile olan yakın ilişkileri onu değerli bir bilirkişi yapsa bile verdiği bilgiler sıklıkla problemlidir. Öyle olsa bile, Kroisos zamanında Sardeis’te bir Apollo Tapınağı’nın varlığı, Herodot’un bilgileri ışığında kuvvetle muhtemeldir.⁶

Bacchus ya da Dionysos, Lidya dilinde Baki-’dir ki Lidya metinlerinde alıntılanmış ve belirtilmiştir. Bu metinlerin tarihi Klasik ve Hellenistik dönem olsa da kullanımın doğası ve sayısı Baki-’nin kültünün Lidya Döneminde var olduğuna işaret etmektedir. Satirler, Dionysos’un takipçileri, Kybele’nin mermer “küçük tapınak”ında (naiskos), MÖ altıncı yüzyılda Sardeis’te tasvir edilmiştir (No. 34, Şek. 1, 2). Euripides’in Bacchae’sinde Lidya Dionysos’un anayurdudur. Dionysos tasvirli Lidya sikkeleri ve üzüm bağlarının bulunduğu özel Lidya mevkilerine ait antik referanslar Roma Dönemine tasdik edilmiştir.⁷

Hermes’in Lidya tanrıları arasındaki mevcudiyeti, büyük ölçüde kelime dağarcığında Lidya ve Anadolu kelimeleri de olan MÖ altıncı yüzyıl Efes şairi Hipponax’ın parçalar halindeki mısralarına dayanmaktadır. Hipponax’ın dizelerinde “Köpek boğazlayan” Hermes, Maeonyalılardan Kandaules ile özdeşleştirilmiş, Maeonyalılar ise Lidyalılar ya da Lidyalılardan önce Lidya’daki insanlar ile anlamdaş olarak kullanılmıştır. Ancak Kandaules’in Hermes ile mi yoksa onun lakabı “Köpek Boğazlayan” ile mi özdeşleştirildiği açık değildir. Eğer Kandaules köpekler üzerinde gücü olan bir tanrı ise, o zaman o Sardeis’te açığa çıkarılan MÖ altıncı yüzyıl dinsel tören yemekleri ve bunların içerdiği ergenliğe ulaşmamış köpek ailesinden hayvanların kemikleri (ileride, aşağıda) ile ilişkili olabilir. Hellenistik Dönemden öncesinde Lidya’da Hermes için diğer kanıt, Sardeis’te yaygın bir tip olan Greko-Pers baskı mührünün üzerinde onun bir görüntüsünün (kerukeion tutmakta ve kanatlı ayakkabılar ile doğuya özgü (?) bir şapka giymekte) bulunmasıdır (Şek. 17).⁸

Lidya Dönemine ait arkeolojik kayıtlarda Sardeis’te iki çeşit tapınak ritüeli belirlenmiştir. Değerli metaller için saflaştırma donanımlarının yakınında konumlanan Kybele Sunağı’nın köşelerine taştan aslanların gömülmüş olması (No. 13-14; Şek. 10, 11; ayrıca bkz. Greenewalt, “Sardeis’te Altın ve Gümüş Saflaştırma”), muhtemelen sunak yapısında gerçekleştirilen değişiklikler ile ilişkilidir çünkü aslanlar ikincil inşa evresinde sunağın yüksekliğinin arttırıldığı seviye ile tam olarak aynı seviyede dik olarak bulunmuştur.

Başka bir ritüel ise, yerleşim dışı meskûn veya ticari kesimlerinde mütevazı büyüklük ve malzemeye sahip binaların yakınlarında o dönemki yerleşim yüzeyinin birkaç cm altına açılan küçük çukurlara gömülmüş gibi gözüken, MÖ altıncı yüzyıl ait akşam yemeği sunuları ile doğrulanmıştır. Her sunu tipik olarak bir çanak (skyphos), sürahi, tabak (halka kaideli ve ya saplı ayağa sahip), demir bıçak ve bir pişirme kabı (chytra) ve ya yerine pişirme kabı şeklindeki bir testi içerir ve bunlardan sonuncusu sistemli bir şekilde köpekgillerden genç bir hayvanın –muhtemelen köpek– kemiklerini ihtiva ederdi (No. 38-46; Şek. 18, 19, 20). Bunlardan yirmi altı ya da daha fazla “sofra kümeleri” batı şehir surlarının 220-300 m.nin üzerinde bir uzaklıkta dışında açığa çıkarılmıştır (çoklukla HoB sektörünün kazılarında, ayrıca PN sektöründe ve belki PC sektöründe). İskeletler önemli bir şekilde, çok küçük kemiklerde dahil olmak üzere bütündüler ve kemikler üzerindeki kesik izleri bu hayvanların parçalara ayrıldığını göstermektedir. Pişirilip pişirilmedikleri meçhuldür, iskeletleri içeren testilerden birçoğu (No. 38 ve 42 nin de içinde olduğu) pişirme kabı hamurundan üretilmemiştir. Eğer bir Lidya Hermes’i var ve o Yunan Hermes’i gibi hırsızlıkla ilişkili olan bir yeraltı tanrısı idiyse, o zaman akşam yemeği sunuları, yukarıdaki binaları korumasına yardım etmesi için sunulmuş olabilir; hediyelerin sunulduğu alternatif olasılık Hekate olabilir ki, onun için köpeklerin kurban edildiği bilinmektedir.

Bu sunuların daha geç bir paraleli Butler kazıları tarafından Sardeis’teki Artemis Tapınağı’nın yakınlarında Hellenistik Dönem seviyelerinde ortaya çıkarılmıştır:

“…bir düzineden fazla her biri küçük bir kalıp usulü kulpa sahip, ağızları hafifçe içeri dönük oval kap. Bunlar duvarların tabanlarında ve genellikle binaların dışında bulunmuştur; bunlardan birçoğu Lidya Binası’nın [yani Artemis Sunağı] kuzey kenarındaki stel kaideleri sırasının arkasındadır. Her çanak bir sikke, yumurta kabuğu ve burgu yapılmış tel olduğu söylenebilen ancak çok kötü bir şekilde korozyona uğradığından doğası tam olarak anlaşılamamış, tunçtan küçük bir araç içermektedir. Bu kaplardan birçoğu kazma ile kazara kırılmış fakat yedisi ve bir tanesinin içindeki bütün ancak bir ucunda küçük bir deliği olan yumurta kabuğu, hala mükemmel bir şekilde korunmaktadır”.⁹, ¹⁰

• 1Lidya tanrıları ve kültleri ile ilgili güvenilir açıklamalar Keil 1923; Hanfmann 1983, 90–95; Hanfmann 1983; Johnston in Buttrey et al. 1981, 7–11' de verilmiştir.
• 2Kybele ve Kuvava isimlerinin kökeni için, Munn 2006, 120–125. Havrada ve yakınlarında devşirme olarak yeniden kullanılan heykel adaklar için, Hanfmann ve Ramage 1978, 41–51, 57–60, 68–69, no. 4, 6–7, 19–20, 31–32; Mitten ve Scorziello 2008; aynı havrada devşirme olarak yeniden kullanılan, Klasik Dönem ya da erken Hellenistik Metroonu’ndan yazıtlı giriş sütunu taşları için, Hanfmann 1983, 110; Gauthier 1989; Greenewalt et al. 1994, 22. İon Ayaklanması’nın başlarında Sardeis’teki Mabet/Tapınak’ın yıkımı Herodotus 5.102 tarafından anlatılmıştır. PN’de Kybele Sunağı, Ramage ve Craddock 2000, 72–79 ve onun aslan heykelleri için, Hanfmann ve Ramage 1978, 66–67 no. 27–29. “Sunak, evlerin aksine (mesela civardaki), Sardeis’in hemen güneyindeki dağların anakayasından kabaca yontulmuş dikdörtgen parçalardan inşa edilmiştir…” (Ramage and Craddock 2000, 72). Bu malzemenin kullanılması, Anadolu’da yaygınca görülen Kybele’yi dağlarla ilişkilendirme ile ilgili olabilir mi?
• 3Kroisos’un Efes’teki adamaları için, Herodotus 1.92; Buxton 2002; daha mütevazı sosyal ve ekonomik düzeydeki adakçılara işaret eden Efes’teki Lidyalı adaklar için, Kerschner 2006. Sardeis’teki Artemis Tapınağı’nın MÖ altıncı yüzyıldaki varlığına, adak heykelleri ve Arkaik stildeki mimari ögeler (Hanfmann and Ramage 1978, 158–160 no. 235–236, 238, muhtemelen no. 237, daha fazla bilgi için, Boardman 2000, 37, 39 ve Şek. 2.20; Hanfmann ve Waldbaum 1975, 94, Şek. 208–210) ve kült bir simgenin tabanı ya da sundurması, delil olarak gösterilmiştir (Butler 1922, 65, 74–76; Butler 1925, 23). Sardeis’teki Artemis Tapınağı’nın Efes tarafından kurulması, Efes’te bulunan MÖ dördüncü yüzyıla ait bir yazıtta kaydedilmiştir; bkz., Knibbe 1961-1963; Hanfmann 1987. Artemis’in göl kıyısı tapınağı için, Strabo 13.4.5 (626); Koloëne (ya da Koloë) Artemis’i için en erken kanıt, Kral Artaxerxes zamanına tarihlenen bir mezar kitabesidir, Gusmani 1964, 250 no. 1 (ayrıca bkz., 63 [artimu-] ve156 [kulumsi-]).
• 4Kore için, Head 1901, cx, 391;Fleischer 1973, 187–191; Johnston Buttrey et al. 1981, 7–10 içinde; Hanfmann 1983, 92–93; Hanfmann 1983. Onun sikkelerdeki simgesinin Persephone ile birlikte kullanılmasının tespiti, günümüzde Padova’da bulunan, Hades’in onun göğsünde olduğu kaçırma sahnesi, Roma Dönemine ait küçük bir mermer heykel ile desteklenmektedir, Balestrazzi 1984; ve R. Fleischer, kişisel iletişim ile, 1985 (Fleischer daha önce onu Artemis ile tanımlamıştı; Fleischer 1973, 187–191). Müsabakalar için (Chrysanthina, Koraia Aktaia), Head 1901, cx; Buttrey et al. 1981, 8–10, 13 içinde Johnston. Onun çocuklarının heykelleri Roma İmparatorları Caracalla ve Geta tarafından Sardeis’teki Hamam-Gymnasium Kompleksi’nde adanmıştı; Hanfmann and Ramage 1978, 178–179 no. 277; Yegül 1986, 170–171 no. 4. O Hamam-Gymnasium Kompleksinden bir pilaster sütün başlığında ve Sardeis’in güneyindeki mermer ocaklarının yakınlarında bir rölyef heykelinde tasvir edilmiş olabilir: Hanfmann and Ramage 1978, 139–140 no. 194 (pilaster sütun başlığı) ve 126–127 no. 156 (ocaktaki rölyef); Yegül 1986, 105 (gömme sütun başlığı).
• 5Dipinto için, Gusmani 1975, 38–39 no. A III 2; kazı envanter no. IN64.015 = P64.043). Levs/Lefs için, Gusmani 1964, 160, 251 no. 3, 267 no. 50; 1986: 158 no. 107. Zeus’un Lidya’da doğması inanışı, Sardeis’in batısındaki Tmolus Dağı’nın zirvelerinden bir tanesinin, öncelerde “Yağmur Tanrısı Zeus’un vücuda geldiği yer” olarak anıldığını (MS altıncı yüzyılda) yazan Johannes Lydus tarafından, MÖ sekizinci ve yedinci yüzyıllarda şair olan Eumelus’a dayandırılmıştır; De Mensibus 4.71; Huxley 1969, 77. Polieus Zeus ve Artemis Tapınağı’nın içerildiği MÖ 6.-5. yüzyıla ait yazıt için, Buckler ve Robinson 1932 19, 23, no. 8.133. Artaxerxes hükümdarlığı (muhtemelen Artaxerxes II (404–359 MÖ) zamanında dikilen Zeus heykeli için, Robert 1975; Herrmann 1996, 321–341. Yazıtlı mermer tekne için, Gusmani 1985, 74–77; Greenewalt et al. 1986, 23. İskender’in yaptırmayı düşündüğü tapınak ve sunak için, Arrian, Anabasis Alexandri 1.17.5; Hanfmann 1977, 147.
• 6Delphi ve Didyma’daki Lidya kraliyet sunuları için, Herodotus 1.50–51, 92; Buxton 2002. Qldans için, Gusmani 1964, 63–64, 188–189 ve Lidya metinlerinin külliyatında no. 4 ve 23; Hawkins 2004, 330. Ktesias’ın Persika (fr. 4, ed. König)’sında Apollo Mabedi/Tapınağı’na (hieron) referans verildiği MS dokuzuncu yüzyılda yazılan Photius alıntısından bilinmektedir. Sardeis’te Apollo Tapınağı’nın varlığı güzel bir dille Hanfmann 1983, 94 tarafından tartışılmıştır. Geç antik dönemde Sardeis’te ve yakınlarındaki Apollo kültleri için, Herrmann 1996.
• 7Lidya metinlerinde Baki-’nin biçimleri bir ay adı ve bir tanrı ismi olarak bir rahiple ilişkili şekilde ortaya çıkmaktadır: Gusmani 1964, 74–75 nos. 1, 10, 20, 22, 51; 1980, 128, 158 no. 108. Dionysos’un anayurdu Lidya için, Euripides’ Bacchae 464; ayrıca 13–14, 55–56, 64–65, 135–141, 152–155, v.s. Yirmi iki Lidya şehri ve kasabasında basılan Roma sikkeleri üzerindeki Dionysos için, Head 1901, 387; Lidya’nın üzümleri için, Greenewalt 1978a, 36 n. 10.
• 8Hipponax parçası 3a (ed. Gerber). Mısra ve Kandaules kelimesi üzerine ilmi yorum Hawkins 2004, 290–318 tarafından ince ayrıntılarıyla analiz edilmiş ve eleştirilmiştir. Baskı mühür New York’ta, Metropolitan Sanat Müzesi’ndedir; Boardman 1970 351 ve lev. 845.
• 9Butler 1922, 127–128. MÖ altıncı yüzyıl ritual yemekleri için, Pedley 1974; Greenewalt 1978b; Robertson 1982. Hitit’teki paralelleri için, Collins 1992; Hawkins 2004, 315–316.
• 102013 kazı sezonunda iki grup buluntuyu ortaya çıkarmıştır (muhtemelen bunlar adak grubu buluntuları). Adak gruplarının her biri, bir adet pişmiş toprak kap ve kapak, birer adet bronz çivi, bronz iğne ve sivri uçlu diğer metal objeler ve bir adet sikkeden oluşan metal edevat ile yumurta içermektedir: şek. 21, 22. Sikkelerin her ikisi de Nero’nun hakimiyet sürdüğü zamana (MS 64-68) tarihlenmektedir. Bkz Cahill 2014 (NDC).