Sardeis’ten Lidya-Pers Mühürleri

Sardeis’te bulunmuş mühürlerin çoğu şehrin Pers hâkimiyeti altında satraplık merkezi olduğu Akhaimenid Dönemi’ne aittir. Sardeis mühürleri neredeyse sadece üst sınıfların mezarlarında bulunmaktadır.¹

Mühürler antik toplumları anlamaya yönelik eşsiz bir kapı açabilirler. Bireyler ya da memurluklar tarafından tasdik, kimlik ve süs için kullanılan mühürler aynı zamanda resmî sembol ya da kişisel beğenilerin göstergesi şeklinde de işlev görmüşlerdir.² Burada “mühür”, nesneleri damgalamak ya da yüzeylerinde yuvarlamak suretiyle mühürleyen ve çok çeşitli sert malzemeden yapılabilen antik bir alet anlamına gelmektedir. Mühürler çok farklı şekillerde karşımıza çıkabilir. Genellikle damga mühürler ve silindir mühürler olarak ikiye ayrılırlar, ama geniş bir form yelpazesine sahiptirler. Birçok Sardeis örneğinde görüldüğü gibi piramit, skarabe (bokböceği), oval (skaraboid), hayvan, tablet ve birçok başka formda olabilirler. Bazen üzerine kazınan ya da hakkedilen bir motif sayesinde bir metal yüzük de mühür olarak kullanılabilir.

Sardeis’teki çok çeşitli mühürler arasında³ piramit formundakiler en popüler olanlardır; bunlardan 15 adet bulunmuştur. Mühürlü üst yüzeyi olan dokuz yüzükten üçü kaşlarıyla (yüzük kaşı) birlikte saf altındır; altısı ise çukur baskılı taşlıdır. Bu mühürler üst yüzeyi alt (mühür) yüzeyinden daha geniş olan bodur silindir damgalardır. Üçü silindir mühür, geri kalan ikisi ise sırasıyla bir bileziğe ve kolyeye asılıdır.

Mühür üzerinde motif genellikle içerlektir (çukur baskı olarak işlenmiştir). Böylece balmumu ya da kile bastırıldığında yüzeyde kabartma bir baskı bırakacaktır.⁴ Mühürleme bu faaliyetten geriye kalan baskının adıdır “mühür baskısı” ile eş anlamlıdır. “Bulla” bir nesneye ya da belgeye iliştirilmiş özel formdaki mühür baskısıdır.⁵ “Tılsım” ise onu takana sağlık, mutluluk ve/veya iyi şans getirmesi için tasarlanmış, bazı sihir ya da koruma özelliklerine sahip nesnedir.

Baskılar, bu mühürlerin şu amaçlarla kullanıldığını göstermektedir: Çanak çömlek üzerinde dekoratif ya da idari amaçlı; bir belge ya da zarf üzerinde idari amaçlı; kapı, kutu, sepet, çuval, kavanoz vb. nesnelerin etiketlenmesi, kapatılması ve tasdiki ile ilgi resmî işlemler için. Mühürler, bizim imza kullanmamız gibi mektup ve dökümanları tasdiklemek için de kullanılırdı. Kil ocaklar ya da çömlekler üzerinde de kullanılabilirler; hırsızlara ya da onaysız değişikliklere karşı kutuları, çömlekleri ya da kapıları mühürlerler. Belge ya da kayıt amacıyla bullalar üzerinde bulunurlar ya da papirüs veya sepetler gibi organik malzemelere iliştirilirler. Aslında Anadolu’daki en ilginç ve ünlü bulla grubu olan Daskyleion buluntuları Sardeis örnekleri ile aşağı yukarı çağdaştır.⁶

Aşikar olmakla birlikte bir noktanın yeniden vurgulanmasında fayda vardır: Mühürler çeşitli işlevleri aynı anda yerine getirebilirler. Bir mühür baskısı yapmanın birçok nedeni vardır; bunlardan bazıları pratik, bazıları sembolik, bazıları da çok değerliklidir. Örneğin belli dönemlerde mühürler vazolara dekoratif amaçla uygulanmıştır. Bunun dışında idari amaçlara da hizmet eder: Mesela amphora kulplarına basılan mühürler taşıdıkları şarabın kalitesini gösterir. Bu son örnekte amphoranın süslemesi aynı zamanda işlevsel bir uygulamanın sonucudur. Aynı durum bir fırıncıyı diğerinden ayırmak üzere mühürlenen ekmek için de geçerlidir, ama sonuçta cazip (ya da tersi) bir süsleme de ortaya çıkabilir.

Mühürlerin tılsım olarak işlevleri çok yönlü ve karmaşık olabilir.⁷ “Tılsımlı”, sihir etmenine güçlü bir gönderme içerir, ama yine de sihirsel ya da koruyucu özellikler aynı zamanda pratik ve fonksiyoneldir. Aslına bakılırsa, bir kapıyı mühürleyerek kapatmak temelde sihirle ilgilidir. Mühürler takı ya da kişisel veya kurumsal kimlik ve prestij nesneleri olarak kamusal işlevler yüklenebilir.⁸ Dolayısıyla, mühür kullanımı, mühürlerin büyük bir dokuma tezgâhında idari, sihirsel, koruyucu, dekoratif ya da göstergesel (semiyotik) birçok işlevi yerine getirdiği son derece karmaşık bir örgüdür.

Metal yüzük formundaki mühürler sadece yüzük olarak takılabilir ve Sardeis mezarlarında yürütülen kazılar buna dair kanıtlar sağlamıştır. Üzerinde mühür taşı taşıyan bazı yüzüklerde taş ya yüzüğe tutturulmuştur ya da bir tarafı mil üzerinde dönen çifte halka monte edilmiştir. Sonuncusunda çukur baskı, parmağa bakacak şekilde içe dönüktür ve gerektiğinde çevrilerek kullanılabilir. Sardeis mezarlarında mühürlerin vücutta bulundukları yerler, bunların tutturan nesnelerin güzelliğini vurgulamakta ve bunların vücutta görülüp beğenilecek bölgelere, belki de deri ip veya ipek kordonlarla boyuna takıldığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bir kişisel mühür pratikte sadece aidiyeti belirtmek için kullanılmamış, aynı zamanda sahibinin bedeni üzerinde bir tılsın ya da süs olarak işlev görmüştür.

Sardeis’te ortaya çıkarılmış bütün mühürlerin kakıldıkları yuvalar bunların vücutta görünür yerlerde, örneğin kolye ya da bileklik olarak taşındıklarını, belki de elbiseye iliştirildiklerini göstermektedir; bir cep ya da kese içinde gözlerden uzak tutulmamışlardır. Birçok mührün özellikle zarif askı tertibatı vardır ve bunların süs olarak değerlerini arttıracak detaylara önem verilmiştir.9 Örneğin, piramit biçimli mavi Kadıköy taşından bir mühür olan No. 129’un (İAM 464) çifte altın ördek başı şeklindeki yuvası üzerinde başların arkasındaki tüyler bile işlenmiştir (Şek. 1). Mühürlerin görülebilir konumları bunların bireyselliğin göstergeleridir. Mührün üzerindeki motifler yanında şekli de onu kullanan kişi hakkında bilgi verir ve Sardeis’te farklı şekil ve üsluplar arasındaki yapılan seçimler önem arz eder.

Sardeis’ten gelen mühürler şekil kadar malzeme konusunda çok çeşitli seçeneklerin bulunduğunu göstermektedir. Kullanılan malzemeler arasında altın, Kadıköy taşı, dağ kristali, akik ve kırmızı akik vardır. Cam hamuru ya da kemik gibi daha ucuz malzemelerin kullanıldığı da görülür.¹⁰

Sardeis mühürlerinin çoğu piramidal ya da yüzük şeklindedir ve altın, akik gibi prestijli malzemeden yapılmışlardır.

Pers hâkimiyeti altında Sardeis idari önemini korumuş, Sparda’nın satraplık ve Batı Anadolu’nun yönetim merkezi olmuştur. Şehrin mühürleri Sardeis’in Pers İmparatroluğu içindeki önemini ilginç yollarla sergilemektedir. Hemen hepsi Akhaimenid Dönemine tarihlenen mühürler üst sınıfların bütünlüğünü ve satraplık merkezinde imparatorluk ideolojisinin baskın kabulünü gösterir. Sardeis’te daha erkene ait mühürlerin bulunmaması ve Pers Döneminde yüksek mevkiye işaret eden örneklerin baskın olması şehirdeki Pers idaresinin önemini bir kez daha vurgulamaktadır.

Sardeis’te tekrar tekrar aynı fenomeni görürüz: resmî imparatroluk ideolojisi ya da yerel üslupta yapılmış motiflerden seçmeler ve düzenlemeler veya bu motiflerin yapılış tarzı (örneğin Şek. 2, Şek. 3 (No. 120), Şek. 4 (No. 119)). Mühürleri kullananlar (üst sınıflar) genel bir sanat anlayışı içeren ve bununla Sardeis elitlerini etnik kökenleriyle imparatorluk otoritesine bağlayan benzer bir mühür zevki taşırlar. Dolayısıyla, mühür sahipleri kendilerini, hedeflerini destekleyen ya da otorite ve iktidar algılarını pekiştiren bir sanatsal yapının içine yerleştirmektedirler.

Sardeis’te birçok üslubun aynı anda varlığını sürdürmüş olması, şehir sakinlerinin mühürlerinin üslupları konusunda serbestçe seçim yapabildiklerini açıkça göstermektedir. Bu önemli bir noktadır. Pers İmparatorluğu’nda sanatsal motifler bölgeler arası sembolik bir sistem olarak işlev görmüştür; yerel düzeyde ise geniş çaplı ve ince varyasyonlar vardır. Sardeis’te imparatorluk sembolizminin sınırları dâhilinde canlı bir sanatsal tercih atmosferi buluruz. Farklı işlikler müşterilerin istekleri doğrultusunda seçenekler sunmuşlardır. Siyasi amaçlar için çeşitlilik sunulması üslup seçiminde hem sanatçıları hem de müşterileri şüphesiz aynı şekilde etkilemiştir.

Sardeis mühürleri, birçok sanatsal üslubun Persepolis’teki imparatorluk başkentinde olduğu gibi bu satraplık merkezinde de aynı anda bir arada bulunduğunu göstermektedir.¹¹ Bazıları Yunan mühürlerine çok yakın bir üslupta işlenmiştir: Bir kolyenin parçası olan skaraboid biçimli İAM 4570, üzerinde “Doğu Yunan” örneklerine benzeyen¹² beslenen bir kelaynak taşımaktadır. Bir başka skaraboid mühür olan İAM 4519’da, Arkaik Yunan üslubunda işlenmiş sağa doğru uçan bir Eros figürü yer almaktadır. İAM 4518 bir bilezik üzerine yerleştirilmiş Kadıköy taşından büyük bir mühürdür; yüzeyinde muhtemelen MÖ erken dördüncü yüzyıl üslubunda gayet pürüzsüz işlenmiş Hermes ile Athena görülür (bkz. Meriçboyu, Lidya Dönemi Takıları).¹³ Buna karşın, bazı Sardeis mühürleri Yakın Doğu örneklerine çok benzemektedir. Mesela İAM 5133, Yeni Babil üslubunda ve o bölgeye ait bir ibadet sahnesine ve daha geç bir tarihte eklendiği anlaşılan kanatlı diske sahiptir. Yukarıda bahsi geçen üç mührün İonia’dan ya da anakara Yunanistan’dan gelmiş olması gibi bu örneğin de Mezopotamya’dan ithal edilmiş olması da mümkündür. Başka üç mühür şematik ve dolgun bir üslupla işlenmiştir. İAM 4640 üzerinde bir insan figürü taşıyan cam hamurundan çok aşınmış bir skarabe mühürdür ve aslen bir yüzük kaşı olmalıdır. İAM 4522 kanatlı insan figürlü piramidal bir mühürdür ve No. 120 [İAM 4524] keçi ve bir bebek (Şek. 3) betimi barındıran ağırlık şeklinde bir örnektir. Sardeis kazılarında ele geçmiş mühürlerin büyük kısmı Pers Akhaimenid ikonografisini yansıtır ve sözde “Greko-Pers” üsluplarından biriyle işlenmişlerdir [örneğin Şek. 2 (No. 129), Şek. 3 (No. 120), Şek. 4 (No. 119), and İAM 4528 (Şek. 5, 6), and İAM 4589 (Şek. 7, 8)].¹⁴

Bu üslubun özellikleri şunları içermektedir: özellikle hayvan pençeleri ve mobilyaların detayları gibi girift alanlarda gizlenmemiş delgi izleri, hacimlerin belirgin fakat yüzeysel işlendiği kaba modelleme ve figür kenarlarının keskin işlenişi. Hayvanların sağrılarındaki kaslar, genellikle dizden hayvanın kalçasına paralel giden bir kavis şeklinde iki yivden meydana gelir. Yivler ve şeritler elbise katlarını temsil etmektedir. Kanat ya da yele gibi girişik yüzeyler çoğu kez sığ paralel çizgiler hâlinde, az çok girift işlenmiştir. Bazı istisnalar olmasına rağmen, çoğu mühür kalabalık bir kompozisyon sunmaz; birkaç figür boş bir alana yerleştirilmiştir. Bu boş alanlar yazıtlar ya da çizgisel işaretlerle doldurulabilir, fakat figürlerin boşlukta durduğu izlenimi kaybolmaz. Zemin çizgileri yaygın olsa da tanımlayıcı değildir.¹⁵

İlginçtir ki, farklı üslupta mühürler aynı mezar içinde bulunabilmektedir. Bu, tek kişinin iki ayrı mühür kullandığı anlamına gelmez, zira mezarlar birden fazla gömü barındırabilir. Ancak bazı kişiler şüphesiz çeşitli üsluplarda mühürlere sahipti. Benzer üsluptaki mühürlerin bulunduğu mezarlar da bile farklı formlar görülebilir.

Sözde “Greko-Pers” üslubunun görüldüğü Sardeis mühürleri önemli ve cevap verilmesi zor bir soruyu gündeme getirmektedir: Sardeis’teki mühür ustalarının ve mühür sahiplerinin etnik kökeni. 2002’deki makalesinde J. E. Gates “Greko-Pers teriminin ısrarlı ve dolambaçlı yollardan kullanımının” terk edilmesini, fakat “Akhaimenid İmparatorluğu’nda, üslubun değişken kimlik kavramı ile iletişim kurmak için kullanılan alet takımı içindeki aletlerden biri olduğunu” belirtmektedir.¹⁶ Gates “Perslilik” ve “Yunanlık” kavramlarını ayırmakta, bu etnik belirteçlerin, nesneleri kültürel olarak konumlandırılmış ve kültürlere ait duruma göre değişken hâlleriyle ele alacak yararlı tartışmaları çeşitli yollarla saptırdığını vurgulamaktadır. Kendisi sanatsal üslubun etnik kimliğin göstergesi olamayacağına, çünkü ikisi arasında basit ve doğrudan bir ilişkinin bulunmadığına dair inandırıcı örnekler sunmuştur. Birçok örnekte “Greko-Pers” üslubundaki mühürlerin Yunanlar tarafından Persler için mi, Persler tarafından Persler için mi yoksa tamamen farklı etnik kimlikte ve sosyal mevkiideki sanatçılar tarafından aynı derecede bilinmeyen veya değişken kimlikli müşteriler için mi yapıldığı belli değildir.

Bu üslupta işlenmiş Sardeis mühürlerinin hemen hepsi imparatorluk Akhaimenid ikonografisi –motiflerin seçimi- ve aslında çoğu kez yüksek mevkiiye bağlı ikonografi ile ilişkilidir. Bunlar “Greko-Pers” üslubunun bir etnik gösterge değil, daha ziyade Akhaimenid hiyerarşisi içinde mühür sahibinin ayrıcalıklı konumuna işaret etmek için yaratılan yeni bir üslup olarak algılanmasını savunan tezi desteklemektedir¹⁷.

Sardeis’te sürekli olarak aynı önemli fenomene şahit oluruz: belirli bir üslup bağlamında, belki de imparatorluk motiflerinin seçimine yansıyan yerel beğeniler ve tercihlerle işlenmiş resmî ikonografi… Bu durum, yanıltıcı “Greko-Pers” tanımını sonunda terk edebileceğimizi göstermektedir. Bu satırların yazarı ne etnik ne de coğrafi çağrışımlar yapan, daha çok bu üslubun çeşitli ve değişken sosyopolitik bağlamlardaki anlamını vurgulayan “Hâkim Akhaimenid” (“Achaemenid Hegemonic”) terimini önermektedir.

Sardeis ve diğer yerlerde ortaya çıkarılan mühürler değerli taş oyma sanatında “hâkim Akhaimenid” üslubunun önemini göstermektedir. Süregelen kazılar bu üsluptaki mühürlerin sadece Batı Anadolu’ya ya da Karadeniz kıyısındaki Kerç gibi ticaret merkezlerine özgü olmadığına işaret etmektedir.¹⁸ Üstelik, bu üsluptaki mühüler sadece Lydia dilinde değil Aramice yazıtlar da taşımaktadır.¹⁹ Aslına bakılırsa, sanatal üslup Sardeis ve Daskyleion gibi çok önemli satraplık merkezleri ile Gordion gibi daha az önem arz eden şehirler arasında semiyotik bir bir bağ kurmaktaydı. Dolayısıyla “hâkim Akhaimenid” üslubunda işlenmiş bu mühürler, yönetim merkezlerindeki Pers üst sınıfları arasındaki incelikli bağlar ile kozmopolit ve çok etnisiteli bir imparatorluk içindeki ikinci sınıf şehirlerin üzerinde Akhaimenid egemenliğinin güçlü etkisini sergilemektedir.

“Hâkim Akhaimenid” üslubunda yapılmış Sardeis mühürlerinin ikonografisi kendi içinde tutarlı bir tasvirler dizisi oluşturmaktadır. Aslanlar en çok tercih edilenlerdir: Beş mühür tek aslanları; diğerleri sırasıyla bir aslan ve bir boğayı, aslanla kahramansal bir mücadeleyi, bir aslanla okçuyu ve son olara iki aslnı boğazından tutmuş bir kahramanı göstermektedir (Şek. 9, 10, 11, 12, 13, 14).²⁰İki mühürde kanatlı aslanlar arma şeklinde gruplandırılmıştır.²¹ Aslanların tasvirleriyle ilgili bu tercihler Akhaimenid Dönemine ait Sardeis heykeltraşisinde izlenebilmektedir, fakat aynı zamanda Persepolis Tahkimat mühürlerinde görülen çok sayıda aslanı da yansıtırlar. Bir Akhaimenid yaratığı olan aslan grifon da popüleridir ve yine Akhaimenid kökenli kahraman kral figürünün yer aldığı sahnelerde görülür. Üç mühür tek başına aslan grifonları, biri bir aslan grifonla kahramansal mücadeleyi, bir diğeri de aslan grifonların kahramanca ehlîlleştirilmesini içermektedir (Şek. 2, 4, 15, 16).²² Diğer karışık hayvanlar arasında sakallı, kanatlı, taçlı sfenksler; keçi sfenks ve insan başlı kuş bulunur (Şek. 1, 2, 5).²³ Bir boğa ve bir yabandomuzu bu üslup kategorisine giren hayvanları tamamlamaktadır (Şek. 17, 18, Nos. 125, 126).²⁴ Yukarıda belirtildiği üzere, Pers kahraman figürü, iki kahramansal mücadele ve iki kahramanca ehlîlleştirme ve bir okçu sahnesi mevcuttur. (Şek. 2, 4, 14).²⁵ “Hâkim Akhaimenid” üslubunda yapılmış son mühür kralı tahtında betimler (Şek. 3).²⁶ Dolayısıyla söz konusu tasvirler İran’da sevilen motifleri büyük oranda bünyesine katmaktadır ve bunların çoğu aslında sıra dışı ölçüde güçlü ve yüksek statüyü yansıtan ana betimleri sergilemektedir.

Eğer çeşitli vesilelerle belirttiğim gibi üslup imparatorluğun yeni yaratılmış ve sosyal anlamda sembolik sanatı olarak anlaşılacaksa, o zaman bu üslup Sardeis’te Persli ve Pers âdetlerini benimsemiş üst sınıfları birleştiren sanatlsa ve sosyopolitik ilişkiler ağını göstermektedir. Sardeis’teki çok etnisiteli üst sınıfın mühürlerini yaptırırken çeşitli seçeneklere sahip olduğu açıktır. Yarı değerli taşlardan yapılmış baskı mühürlerin üzerinde bu üslubun ağırlıkta olması önemlidir. Üslup dâhilinde Sardeis’i doğrudan Akhaimenid anayurduna ve ikonografisine bağlayan çok güçlü uyumu göz önünde bulundurduğumuzda bu gözlem daha da önem kazanır. Dolayısıyla Sardeis mühürleri, iktidarın gerçek bildirimi ve Pers üst sınıflarının imparatorluk sınırları içindeki bağlarının tasdikidir. Bütün bunlar yeni yönetim ve onun destekçileri ile ilişkilendirilebilen bir üslup tarafından ifade edilmiştir. Üstelik mühürlerin zerafeti bunların kullanıldığı kadar sergilendiğini de göstermekte ve verilen mesajın yüksek sesle açığa vurulacak cinsten olduğunu vurgulamaktadır.

• 1Akhaimenid Dönemi Sardeis mezarları için bkz. Dusinberre 2003, 128–57, 239–63; genel olarak mezarlar için bkz. McLauchlin 1985;Baughan, “Lidya Gömü Gelenekleri”.
• 2Burada genel inceleme büyük ölçüde Dusinberre 2010’nun çalışmasındandır.
• 3Piramidal baskı mühürler: İstanbul Arkeoloji Müzesi (İAM) 4521, 4522, 4525, No. 119, İAM 4528, 4578, 4579, 4580, 4589, 4591, 4592, 4641, 4642, 5133, 5134; ağırlık şeklinde mühürler: 4523, No. 120, 4590; silindir mühürler: 4532, 4581, 4643; altın kaşlı yüzükler: 4548 (kaşta süs yoktur), 4585, No. 122, 4637; taş kaşlı yüzükler: 4519, 4520, 4632, 4633 (skarabenin mühür yüzeyi süssüzdür), 4634, 4635, 4639; bilezik 4518; kolye 4640.
• 4Ayrıca bkz. Dusinberre 2005, 19.
• 5Anadolu’dan bilinen en iyi bulla külliyatı çoğu Sardeis mührü ile kabaca çağdaş olan Daskyleion’dandır; bkz. Kaptan 2002.
• 6Bkz. Kaptan 2002.
• 7Örneğin bkz. çok önemli çalışma Goff 1956 ve Hallo 1993.
• 8 Marcus 1996, Collon 2001.
• 9Mücevher yuvaları için bkz. Collon 1987, 109-112.
• 10Taşların tanımları Curtis 1925’ten alınmıştır.
• 11Mühürler Curtis 1925: lev. IX, X ve XI’de gösterilmiştir. Persepolis ve Persepolis Tahkimat Tabletleri üzerinde baskı olarak temsil edilen mühürlerdeki çeşitli oymacılık üslupları için bkz. Garrison ve Root 2001.
• 12Boardman 1970.
• 13Curtis 1925, 39.
• 14Sardeis’ten mühürler için bkz. Curtis 1925 ve Dusinberre 1997; Dusinberre 2003, 158–171, 264–283.
• 15Sardeis mühürlerinde görüldüğü gibi ikonografi üslup tayininde kullanılmamalıdır (“Greko-Pers” sanatında çoğu kez olduğu üzere). Örneğin kanatlı insan figürleri çeşitli üsluplarda karşımıza çıkmaktadır.
• 16Gates 2002, 105. Gates’in vurguladığı gibi (Gates 2002, 119) birçok “Greko-Pers” mührünün menşeinin belirsiz olması, üslup hakkındaki tartışmaları zayıflatmıştır. Moorey (Moorey 1979)’nin Akhaimenid mühürlerinde dini tören ve ibadet konusu için kullandığı “Greko-Pers” mühürleri içinde bile sadece Gordion’dan gelenler kazılmış bir kontekste aittir. Benzer bir durum çoğu Lydia dilindeki, birkaç yazıtlı “Greko-Pers” mührü için de geçerlidir (Boardman 1970). Üslubun önemi ve etkisini anlayabilmek için kontekstleri kesin olan mühürler üzerinden bir tartışma yapılması gereklidir. Gordion’dan bir mühür (Mühür 110: bkz. Dusinberre 2005; baskıda) ve Sardeis mühürleri, bu tartışmayı Daskyleion mühürlerini çalışan D. Kaptan (Kaptan 2002) ve Persepolis mühürlerini çalışan J. E. Gates (Gates 2002) tarafından geliştirilen tezlere entegre etmemize olanak sağlar.
• 17Dusinberre 1997, 109–15; Dusinberre 2003, 158–71, 264–83. Üslubun herhangi bir yerel önceli bulunmaksızın yeni yaratılmış olması, onu imparatorluğun her köşesinde gördüğümüz ve Akhaimenid sanatı öncesine dayanan sanatsal üslup ve ikonografinin devamlılığını gösteren diğerlerinden ayırmaktadır. Örneğin bkz. Amiet 1973, Bollweg 1988; ayrıca Potts 1999, 340–341. Persepolis mühürlerinin katkısını içermeyen daha erken tartışma için bkz. Marvin 1973, 13,19.
• 18Gordion’dan mühür 100 için bkz. Dusinberre 2008. Diğerleri için bkz Boardman 1970’teki resimler: lev. 1 (Kerç), 2-8 (Batı Anadolu); lev. 4’te Suriye sahilinden ve Büyük Bliznitza tümülüsünden birer mühür vardır. Lev. 5 Mısır’dan iki mühür göstermektedir.
• 19Bkz. Gordion mührü 100, Dusinberre 2008.
• 20İAM No. 122 [4636], 4585, 4634, 4639, 4580, 4523, 4589, 4591, 4578.
• 21İAM 4525, 4579.
• 22İAM 4528, 4642, 5134, 4527, 4581.
• 23İAM 4581, 4579, 4641, 4521.
• 24İAM 4520,4632.
• 25İAM 4589, 4527, 4581, 4578, 4591.
• 26İAM 4524.